Anna Gamrowska, Maria Gałkowska-Bachanek Aktywność zaradcza a postawy wobec własnej starości

Polskie Forum Psychologiczne, 2014, tom 19, numer 4, s. 505-521
DOI: 10.14656/PFP20140406

AKTYWNOŚĆ ZARADCZA A POSTAWY WOBEC WŁASNEJ
STAROŚCI
Anna Gamrowska, Maria Gałkowska-Bachanek
Katedra Psychologii Klinicznej
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Department of Clinical Psychology
The John Paul II Catholic University of Lublin

ACTIVE COPING, AND ATTITUDES TOWARD AGING IN THE ELDERLY
Summary. Late adulthood is a period in which a growing number of stressors such
as strategies for coping with these situations may be significant for the subjective
evaluation of the quality of life and adaptation to old age.
The aim of this research is to present the relationship between, proactive coping
and attitudes toward aging. 88 subjects aged 60-85 years (M = 69,5; SD = 6,74)
participated in the study. The following methods were used: The Proactive Coping
Inventory developed by Greenglass, Schwarzer and Taubert (Pasikowski’s adaptation) and The Sentence Completion Test – Attitude towards the Aging developed by
Steuden. In these studies, people with high proactive achievement have a more
positive attitude towards life and old age than those with less proactive one.
Key words: old age, proactive coping, attitudes toward aging

Wprowadzenie
Celem niniejszego artykułu jest udzielenie odpowiedzi na ważkie pytania:
w jaki sposób osoby starsze wartościują swoje życie i  czy osoby o różnym poziomie
zachowań proaktywnych różnią się w  postawach wobec własnej starości. Odpowiedzi na te pytania oparte są na analizie literatury przedmiotu, zarówno polskiej,
jak i zagranicznej, ale przede wszystkim na badaniach własnych oraz rozmowach
z samymi ludźmi starszymi.
Analiza literatury przedmiotu oraz  obserwacja życia codziennego wskazują
na to, że starość ma różne oblicza. Zachodzące w organizmie człowieka stopniowe zmiany mogą przebiegać jako: (1) starzenie się zwyczajne lub normalne (ang.
usual aging, normal aging) – z odczuwalnymi stratami oraz deficytami, ale bez patologii; (2) starzenie się patologiczne (ang. impaired aging) – z szybko postępującym
upośledzeniem wielu funkcji życiowych organizmu i występowaniu licznych jednostek chorobowych; (3) starzenie się pomyślne (ang. successful aging) – związane
Adres do korespondencji: Anna Gamrowska, e-mail, anna.gamrowska@kul.pl
strona 505

z długowiecznością oraz doświadczeniem wysokiej jakości w procesie starzenia się;
(4) starzenie się pozytywne (ang. positive aging) – z wykorzystywaniem dostępnych
zasobów w celu zoptymalizowania doświadczenia starzenia się (Hill, 2009).
Ze względu na zwiększającą się populację ludzi będących w  okresie późnej
dorosłości, coraz częściej badacze zastanawiają się nad ich możliwościami rozwoju,
zasobami i jakością życia, a nie tylko nad negatywnymi aspektami starzenia się (Vaillant, 2007; Hill, 2009). W koncepcjach pomyślnego starzenia podkreśla się znaczenie: wrodzonej konstytucji fizycznej i psychicznej, zdrowego stylu życia, osobistych
predyspozycji, sprzyjających okoliczności, które pozwalają redukować związane
z wiekiem pogarszanie się stanu zdrowia oraz sprzyjają długowieczności (Rowe,
Kahn, za: Hill, 2009, s. 39-41). Z kolei pozytywne starzenie jest osiągalne niezależnie
od stanu zdrowia, człowiek może wpłynąć na jego przebieg poprzez dokonywanie różnych wyborów i jego misją jest „dodanie więcej życia do lat, a nie tylko lat
do życia” (Vaillant, 2007, s. 335). Samodzielne kształtowanie procesu starzenia się
nie ogranicza się do poszukiwania sposobów unikania negatywnych konsekwencji
starości, ale także polega na uznaniu nieodwracalności strat i własnej śmierci jako
naturalnych elementów życia oraz kształtowaniu własnych interpretacji tych zdarzeń (Hill, 2009).
Koncepcja proaktywnego radzenie sobie
Nasze badania zanurzone są w nurcie koncepcji kładących nacisk na pozytywne, funkcjonalne cechy ludzkich zachowań i emocji. W koncepcjach tych mieści się
model proaktywnego radzenia sobie (Schwarzer, Taubert, 1999; Greenglass i  in.,
1999), w którym podkreśla się aspekt temporalny zachowań zaradczych oraz znaczenie zasobów. Schwarzer i Taubert (1999) swoją klasyfikację strategii radzenia sobie oparli na dwóch wymiarach: pewności i czasu zdarzenia oraz wyodrębnili cztery strategie radzenia sobie: reaktywne, antycypacyjne, prewencyjne oraz proaktywne (Schwarzer, Taubert, 1999, s.  83-84). Reaktywne radzenie sobie, podobnie jak
w koncepcji Lazarusa (1986) nakierowane jest na sytuacje stresowe, które wystąpiły
w przeszłości i oceniane są jako krzywda lub strata i celem radzenia sobie jest dążenie do  kompensacji  lub złagodzenie problemu. Pozostałe strategie odnoszą się
do przyszłych zagrożeń i wyzwań. Antycypacyjne radzenie sobie ukierunkowane
jest na nieuchronne wydarzenie normatywne, które ma nastąpić w niedalekiej przyszłości i oceniane jest jako zagrożenie. Prewencyjne (zapobiegawcze) radzenie sobie
odnosi się do nienormatywnych zdarzeń i zagrożeń, które są niepewne i nieznane,
natomiast proaktywne radzenie sobie obejmuje „autonomiczne oraz samodzielne
stawianie sobie celów będących wyzwaniem oraz  ich konsekwentną realizację.
Dotyczy ono samoregulacyjnych procesów osiągania celów i stara się wyjaśnić, co
motywuje ludzi do dążenia do ambitnych celów i angażowania się w samodoskonalenie” (Schwarzer, Taubert, 1999, s. 86).
Dotychczasowe badania seniorów wskazują, że proaktywne radzenie sobie jest
negatywnie związane z funkcjonalną niepełnosprawnością i depresją (Greenglass
i in., 2006), a pozytywnie związane z jakością życia (Gamrowska, Steuden, 2014),
strona 506

satysfakcją życiową (Brzezińska, Steuden, 2011) oraz pomyślnym starzeniem się
(Ouwehand, de Ridder, Bensing, 2007).
Postawy wobec własnej starości
Starość jest dla każdego człowieka wyzwaniem, jednakże nie  każdy potrafi lub może się do niej prawidłowo przystosować. Klasyczną w gerontologii stała
się typologia postaw Susan Reichard, która rozróżnia pięć sposobów rozwiązywania kryzysu starości i związanych z nimi postaw ludzi starych w stosunku do świata, do siebie oraz do własnej starości (za: Bromley, 1969; Wiśniewska-Roszkowska,
1989; Szatur-Jaworska, Błędowski, Dzięgielewska, 2006; Steuden, 2009).
Pierwsza z  nich to  postawa konstruktywna, charakterystyczna dla osób wewnętrznie zintegrowanych, pozytywnie nastawionych do  życia i  do  ludzi. Człowiek starszy przejawiający taką postawę jest pogodny, lubi towarzystwo i rozrywki, jest też pogodzony ze śmiercią i optymistycznie zorientowany ku przyszłości.
Ponadto akceptuje obniżającą się z wiekiem sprawność psychofizyczną, jest aktywny i odznacza się wysokim poziomem moralnym.
Postawa zależności reprezentowana jest przez ludzi dobrze zintegrowanych
wewnętrznie, ale starych fizycznie i  słabych duchowo, biernych, uległych, którzy potrzebują wsparcia od innych ludzi. Osoby takie nie mają wysokich ambicji,
są oportunistyczne i podejrzliwe wobec nowych znajomych. Mają negatywny stosunek względem własnej starości.
Postawa obronna, typ opancerzony – cechuje osoby chłodne, sztywne, skrępowane zwyczajami i konwenansami, nieujawniające swoich prawdziwych uczuć
i emocji. Takie osoby są aktywne, samowystarczalne, separują się od ludzi i odrzucają ich pomoc. Mają pesymistyczne nastawienie do swojej przyszłości i do swojej
starości, w której nie widzą żadnych treści korzystnych dla siebie. Czują zazdrość
wobec młodych i  wykazują lekkie znerwicowanie. Refleksje na  temat starości
i ewentualności śmierci zagłuszają dzięki stałej aktywności.
Postawa wrogości  wobec otoczenia jest przyjmowana przez osoby, które
mają tendencję do  przypisywania winy za  swoje niepowodzenia innym ludziom
lub warunkom zewnętrznym. Reprezentanci tej postawy często bywają agresywni, podejrzliwi, skłonni do rywalizacji, a jednocześnie niezadowoleni z kontaktów
z ludźmi. Starość, słabość i zależność budzą w nich odrazę, boją się śmierci. Stosują
obronę przed smutną przyszłością, która polega na  całkowitym poświęceniu się
pracy, ścisłym przestrzeganiu regulaminów i dyscypliny.
Postawa wrogości do samego siebie charakteryzuje osoby, które mają krytyczny stosunek do siebie i do własnego życia. Na ogół są to osoby skłonne do smutku,
depresji, bez inicjatywy, niezdolne  do  podjęcia odpowiedzialności i  zapewnienia
sobie niezbędnych środków  finansowych. Akceptują starość, ale nie potrafią przyjąć optymistycznej i konstruktywnej postawy, która pozwala na możliwie najlepsze
przetrwanie tego  okresu życia. Traktują siebie jako ofiary niepomyślnego  zbiegu
okoliczności. Śmierć stanowi dla nich wyzwolenie z nieszczęśliwej egzystencji (Bromley, 1969; Wiśniewska-Roszkowska, 1989).
strona 507

Spośród wyżej wymienionych typów stosunku do  życia i  starości  tylko  postawa konstruktywna jest pożądana, albowiem zapewnia stabilność osobową jak
i wprowadza elementy kreatywności i autotranscendencji (Stogowski, 2013, s. 18).
Badania wykazują, że gorzej przystosowani starzy ludzie wykazywali na ogół złe
przystosowanie w ciągu całego życia (Bromley, 1969).
Badania przeprowadzone wśród osób starszych, wspieranych przez pracowników socjalnych, wskazują ponadto, że na postawy względem własnej starości negatywny wpływ mają niepełnosprawność funkcjonalna i uszkodzenie słuchu, natomiast pozytywny wpływ ma satysfakcja ze wsparcia społecznego (Park i in., 2014).
Postawa wobec własnej starości, obok zasobów osobistych i środowiskowych, stanowi istotny czynnik warunkujący poziom jakości życia (Łój, 2007; Top i in., 2013),
co ilustruje rycina 1.

poziom jakości życia ludzi starszych
postawa wobec
własnej starości

zdrowie somatyczne
i psychiczne
środowisko

Rycina 1. Czynniki warunkujące jakość życia w okresie starości (za: Łój, 2007, s. 57)

Rycina 1. Czynniki warunkujące jakość życia w okresie starości (za: Łój, 2007, s. 57)
Postawa wobec własnej starości może być ponadto kształtowana na przestrze-

Postawa
własnej
starości
może być
ponadto
na przestrzeni
życia, c
ni życia, wobec
co wspierają
wyniki
podłużnych
badań,
które kształtowana
wskazują na większą
modyfikację postaw względem własnej starości u osób w średniej dorosłości, w po-

równaniu
osobami we wczesnej
starości
(Michena
i in.,
2014). modyfikację
Starość ukazuje,
że względe
wspierają
wynikiz podłużnych
badań, które
wskazują
większą
postaw
za każdym wyborem wartości wyrażanej w formułowanym sądzie, prezentowanej
postawie, stoi człowiek jako jego podmiot (Stogowski, 2013).

własnej starości u osób w średniej dorosłości, w porównaniu z osobami we wczesnej staroś
Cel badań i problem badań

(Miche i in., 2014). Starość ukazuje, że za każdym wyborem wartości wyrażan

Starość jest okresem, w którym rośnie liczba stresorów, zdarzeń krytycznych,
szczególnie typu utrata (ważnych wartości i osób) (Straś-Romanowska, 2002;
w formułowanym sądzie, prezentowanej postawie, stoi człowiek jako jego podmiot (Stogowsk
Steuden, Marczuk, 2006; Szatur-Jaworska, Błędowski, Dzięgielewska, 2006; Wnuk,
2006; Steuden, 2009, 2011) w  związku z  tym zasadne wydaje się badanie zacho2013).wań zaradczych osób starszych. Problemami dla osób starszych są: radzenie sobie
z codziennymi obowiązkami, akceptacja swojego losu, konflikty rodzinne, brak poczucia sensu życia, posługiwanie się nowinkami technicznymi, trudności z własnyCel badań
i problem badań
mi uczuciami (agresja,
brak bliskości, strach przed śmiercią) (Wnuk, 2006, s. 105Starość
jest okresem, w którym
rośnie
liczba że
stresorów,
krytycznych,
-106).
Z zarysowanej analizy
literatury
wynika,
radzenie zdarzeń
sobie i  postawy
wo- szczególn
bec starości  są zmiennymi  mogącymi  wzajemnie na siebie oddziaływać.  Można

typu utrata (ważnych wartości i osób) (Steuden, Marczuk, 2006; Steuden, 2009, 201
strona 508

Straś-Romanowska, 2002; Szatur-Jaworska, Blędowski, Dzięgielewska, 2006; Wnuk, 200

w związku z tym zasadne wydaje się badanie zachowań zaradczych osób starszyc

zatem przypuszczać, iż w okresie późnej dorosłości proaktywne strategie zaradcze
zorientowane przyszłościowo wiążą się z bardziej pozytywną oceną starości. Celem poniższych rozważań jest próba udzielenia odpowiedzi na pytania: (1) Jakie są
postawy osób badanych względem własnej starości? (2) Czy osoby starsze przejawiające niższy globalny poziom proaktywnego radzenia sobie różnią się w ocenie
postaw wobec starości od osób starszych mających wyższy wskaźnik globalnego
poziomu proaktywnego radzenia sobie?
Odnośnie do pytań nie formułuje się hipotez, gdyż pytania te mają charakter
eksploracyjny.

Metoda
Osoby badane
Badaną próbę stanowiło 88 osób (76 kobiet) w wieku 60-85 lat (M = 69,5;
SD = 6,74), pochodzących z województwa lubelskiego, z których znacząca część
mieszkała w dużym mieście (w Lublinie) (89%), pozostali mieszkali w małym mieście (4%) lub na wsi (6%). Pod  względem stanu cywilnego większość osób była
już wdowami/wdowcami (47%), następną znaczącą grupę stanowili małżonkowie
(42%), mniej było osób rozwiedzionych (7%), stanu wolnego (3%) i  jedna osoba
była w konkubinacie. Wśród badanych większość osób posiadało wykształcenie
średnie (49%) lub wyższe (34%), pozostali mieli wykształcenie zawodowe (6%) lub
podstawowe (9%).
Procedura badań
Kwestionariusze rozdano 145 osobom starszym ( po 60 roku życia), które były
zaangażowane w różne formy aktywności (m.in.: Klub Seniora, Szkoła Superbabci,
UTW) i nie ujawniały cech zaburzeń zdrowia psychicznego. W doborze grupy założono, że osoby te poprzez udział w społecznej aktywności mogą realizować potrzeby samorozwoju i proaktywnie adaptować się do starości. Struktura socjogeograficzna badanej grupy w znacznym stopniu ma związek z kontekstem społeczno-demograficznym (kobiety osiągają wyższą średnią długość życia niż mężczyźni
oraz wcześniej wchodzą w wiek emerytalny, co umożliwia podejmowanie nowych
aktywności). Prowadzone badania miały charakter indywidualny, udział w nich
był dobrowolny i anonimowy. Uczestnicy zostali powiadomieni o celu i przebiegu
badań. Stopień zwrotu kwestionariuszy wynosił 66% (94 zestawy), z powodu niekompletności danych odrzucono 6 zestawów kwestionariuszy.
Pomiar

W badaniach zastosowano następujące metody:
1. Kwestionariusz Reakcji na Codzienne Wydarzenia – Proactive Coping Inventory
(PCI) opracowany przez Greenglass, Schwarzera, Jakubiec, Fiskenbaum i Tauberta w  polskiej adaptacji  Pasikowskiego, Sęk, Greenglass i  Tauberta – do  pomiaru proaktywnych strategii  zaradczych (Greenglass i  in., 1999; Pasikowski i  in.,
strona 509

2002). PCI składa się z 55 pozycji testowych, w prezentowanych badaniach zostały usunięte dwie pozycje (35, 40) traktujące o  aktywności zawodowej, która
nie dotyczyła badanej grupy osób. Stwierdzenia te opisują zachowania i przekonania na temat własnych sposobów radzenia sobie oraz są oceniane na  4-punktowej skali dotyczącej  częstości przejawiania danego zachowania. Właściwości
psychometryczne polskiej adaptacji są podobne do  wskaźników uzyskanych
w  oryginalnej wersji  kwestionariusza, oznacza to,  że pomimo różnic międzykulturowych kwestionariusz mierzy ten sam proces. Współczynnik rzetelności
α-Cronbacha mieści się w przedziale 0,67-0,87 (Pasikowski i in., 2002, s. 42). Za
pomocą PCI można uchwycić poziom globalnego proaktywnego radzenia sobie
oraz wyniki w siedmiu podskalach.
2. Test zdań niedokończonych – Postawy Wobec Starości  (PWS) – został opracowany przez Steuden (2000). Składa się z 15 pozycji dotyczących różnych aspektów życia i starości. Zadaniem osób badanych jest uzupełnienie zdań. W wyniku
analizy jakościowej zdań niedokończonych i  odpowiedzi badanych uczestnicy
seminarium magisterskiego uszeregowali twierdzenia w trzy obszary tematyczne: ocena własnego życia, ocena starości oraz ocena wartości. Następnie dla każdego ze zdań niedokończonych ustalono kategorie odpowiedzi (por. tabele 1-3).
Obszar oceny życia służy do ujęcia określeń życia (czym i jakie jest) oraz uczuć
związanych z refleksją nad życiem i przeszłością. Ponadto dostarcza informacji
o tym, czego człowiek żałuje i co chciałby zmienić. Obszar oceny starości służy
do oceny postrzegania starości, związanych z nią wartości i trudności oraz charakterystyki własnej starości. Obszar wartości natomiast ma na celu uchwycenie
tego, co dla badanego było i jest najistotniejsze, co sprawia mu ból, z czego czerpie radość oraz co chciałby przekazać młodemu pokoleniu.
3. Ankietę socjogeograficzną skonstruowaną na potrzeby omawianych badań.

Wyniki
Postawa wobec własnej starości
Wypowiedzi badanych w teście zdań niedokończonych PWS mają bardzo indywidualny charakter. Ich uogólnianie prowadzi do  pewnego uproszczenia, jednak jest niezbędne w celu zaprezentowania postaw osób badanych (por. tabele 1-3).
Poniżej zostanie przedstawiona krótka charakterystyka osób badanych w  wyodrębnionych obszarach.
Obszar oceny życia. Zastanawiając się nad swoim życiem oraz wspominając
przeszłość, większość badanych wartościuje swoje życie pozytywnie. Około jednej
trzeciej badanych ma poczucie frustracji (np.: mogłabym jeszcze coś poprawić, gdybym
miała jeszcze szansę drugą; przeżyłabym je inaczej, mogłam aktywniej żyć), smutku i nostalgii oraz  konieczności borykania się z  codziennością. Pozostali  odczuwają, że ich
życie szybko płynie, zbliża się do końca. Dla dwóch trzecich badanych życie jest darem,
wyzwaniem, przygodą oraz pielgrzymką. Określają swoje życie jako: pozytywne, ciekawe, piękne, najbardziej fascynującą powieść, natomiast dla prawie jednej piątej badanych życie jest znakiem zapytania, zagadką, pełne niespodzianek. Niewielki odsetek bastrona 510

danych ocenia życie jako przemijanie czy trud. Połowa badanych najbardziej żałuje
błędnych decyzji oraz tego, że niewiele dokonała. Najczęściej osoby ubolewają nad
tym, że za mało się uczyły, nie studiowały, miały za mało dzieci, nie wykorzystały wielu
możliwości, nie podróżowały. Co piąty badany żałuje, że życie tak szybko mija i zbliża
się do kresu. Dziewięcioro badanych niczego nie żałuje. Pozostali badani żałują poniesionych strat oraz tego, że żyli w danych czasach (np.: mój ojciec został wywieziony
po wojnie na Sybir i umarł, miał 32 lata; uczestniczyłem i byłem w obozie, choroba matki;
za wcześnie się urodziłam. Nie byłoby wojny, kiedy po niej, zacofania rozwojowego kraju.
Można by było korzystać więc z postępu nauki i techniki; za wcześnie zostałam wdową).
Ponad jedna trzecia badanych chciałaby zmodyfikować siebie i swoje decyzje (np.:
zrealizowałabym swoje marzenia; byłabym mniej nerwowa; szłabym inną drogą; więcej korzystałabym z przyjemności), natomiast ponad jedna czwarta seniorów nie chciałaby
zmieniać niczego. Pozostali chcieliby cofnąć czas (odjąłbym sobie lat; chciałabym być
młoda), bardziej troszczyć się o zdrowie, zmienić sytuację społeczno-ekonomiczną
w kraju lub zastąpić rzeczy materialne (np.: samochód) (por. tabela 1).

Tabela 1. W
 skaźniki procentowe kategorii odpowiedzi w obszarze oceny życia
w PWS1
Przykładowe odpowiedzi
1. Moje życie jest
spełnione
średnie
niespełnione, smutne
spokojne
trudne
bogate w różnorodne zdarzenia
u schyłku
5. Życie jest dla mnie
darem, wartością
pozytywne
wyzwaniem, przygodą
okrutne
niewiadome
różne
przemijaniem

Ogółem
(N = 88)
N
%

NPR
(N = 23)
N
%

WPR
(N = 22)
N
%

47
9
9
8
7
6
2

53,41
10,23
10,23
9,09
7,95
6,82
2,27

12
5
1
2
4
1
1

52,2
21,7
4,3
8,7
17,4
4,3
4,3

16
2
2
1
0
1
0

72,7
9,1
9,1
4,5
0,0
4,5
0,0

21
19
17
11
10
7
5

23,86
21,59
19,32
12,50
11,36
7,95
5,68

7
4
3
5
2
3
2

30,4
17,4
13,0
21,7
8,7
13,0
8,7

6
5
6
2
3
0
1

27,3
22,7
27,3
9,1
13,6
0,0
4,5

Tabele 1-3 zawierają kategorie odpowiedzi w PWS dla całej grupy oraz w podgrupach
wyróżnionych ze względu na poziom proaktwnych zachowań zaradczych: NPR –
niski poziom globalnego proaktywnego radzenia sobie; WPR – wysoki poziom globalnego
proaktywnego radzenia sobie.
1

strona 511

cd. tabeli 1
7. Myśląc nad swoim życiem, czuję
satysfakcję
45
poczucie niedosytu, zmarnowania
19
przemijanie
13
smutek
9
że było trudne
4
10. Wspominając przeszłość, czuję
zadowolenie, spełnienie
40
niedosyt, mogłem więcej osiągnąć
20
przemijanie
13
że było różnie
5
że mogę jeszcze coś zrobić
2
13. Myśląc o swoim życiu, żałuję
błędnych decyzji
33
że tak szybko mija
21
że za mało zrobiłem
14
strat
10
nic
9
że nie wszystko się spełniło
7
że żyłem w takich czasach
3
14. Gdybym mógł coś w swoim życiu zmienić, to
siebie i swoje decyzje
33
nic
25
bardziej dbałbym o zdrowie
9
cofnąć czas
9
sytuację społeczno-polityczną
6
rzeczy materialne
4

51,14
21,59
14,77
10,23
4,55

11
4
5
5
0

47,8
17,4
21,7
21,7
0,0

13
4
3
1
1

59,1
18,2
13,6
4,5
4,5

45,45
22,73
14,77
5,68
2,27

11
5
4
1
1

47,8
21,7
17,4
4,3
4,3

13
5
3
1
0

59,1
22,7
13,6
4,5
0,0

37,50
23,86
15,91
11,36
10,23
7,95
3,41

13
3
3
3
2
1
2

56,5
13,0
13,0
13,0
8,7
4,3
8,7

8
8
3
2
3
1
0

36,4
36,4
13,6
9,1
13,6
4,5
0,0

37.50
28.41
10,23
10,23
6,82
4,55

6
4
3
3
4
1

26,1
17,4
13,0
13,0
17,4
4,3

11
7
1
3
1
1

50,0
31,8
4,5
13,6
4,5
4,5

Obszar oceny starości. Analizując sposób wypowiedzi osób badanych w obszarze oceny starości, można powiedzieć, że dla ponad połowy seniorów starość
jest etapem, w  którym mają czas na  odpoczynek, realizację własnych celów oraz
cieszenie się życiem i bycie szczęśliwym. Najczęściej badani akcentowali to, że mają
czas i mogą opiekować się wnukami; mogą zajmować się sprawami, na które wcześniej brakowało im czasu; mogą robić co im się zechce. Dla prawie jednej trzeciej badanych ze
starością wiążą się problemy zdrowotne, osamotnienie oraz obniżenie nastroju. Ze
względu na różne schorzenia badanym dokuczają ograniczenia, ból i samotność. Dla co
szóstego badanego seniora starość jest okazją do refleksji, wspominania przeszłości,
podsumowań przeżytych lat oraz rachunku sumienia. Większość badanych uważa, że
dla człowieka starszego najważniejsze jest zdrowie, samodzielność oraz miłość rodziny i  towarzystwo, są to wartości wymieniane  często jako równorzędne. Istotnym dla badanych jest także zrozumienie, przekonanie, że nie jest się niepotrzebnym
meblem, spokój oraz akceptacja własnego życia. Z prawie trzech czwartych wypowiestrona 512

dzi osób badanych wynika, że najtrudniejsze dla człowieka starego są choroby oraz
samotność. Ponadto problemami są: brak empatii ze strony otoczenia, pogodzenie się
z upływem sił i czasu oraz brak zabezpieczenia materialnego. Dla ponad jednej czwartej
badanych seniorów starość jest normalną i naturalną częścią życia. Dla niektórych
jest koniecznością, którą trzeba godnie przeżyć, a dla innych jest wyzwaniem, egzaminem przed czymś Najważniejszym. Dla jednej piątej badanych starość jest radością
z przebywania z wnukami; radością z przeżytego życia oraz wolnością – okresem życia,
w którym mi już wszystko wolno. Zdaniem jednej szóstej badanych starość jest okazją
do bilansów, okresem: rozliczenia się z przeżytego czasu, porządkowania spraw, które tego
wymagają. Dla jednej trzeciej badanych starość jest udręką, gdyż wiąże się z cierpieniem i samotnością. Pięciu badanych czuje się jeszcze młodo (np.: jeszcze nie czuję
starości,  bo mam energię i zdrowie, ale dla niektórych chorych lub samotnych starość jest
udręką) (por. tabela 2).
Tabela 2. W
 skaźniki procentowe kategorii odpowiedzi w obszarze oceny starości
w PWS
Przykładowe odpowiedzi

Ogółem
(N = 88)
N
%

2. Starość jest okresem, w którym
odczuwa się wolność i samorealizację
20
dokuczają ograniczenia i choroby
16
dokonuje się bilansu życia
12
występują smutek, samotność
10
można odpocząć i zaznać spokoju
10
można być szczęśliwym
9
8. Dla człowieka starego ważne jest
zdrowie
51
relacje z innymi ludźmi
31
zrozumienie i akceptacja otoczenia
18
samodzielność (fizyczna i finansowa)
11
spokój
9
akceptacja siebie
7
12. Najtrudniejsze dla człowieka starego jest
samotność, zmartwienie
38
choroba i ograniczenia
33
akceptacja starości i radzenie
12
sobie z codziennością
niezrozumienie, odrzucenie
9
brak finansów
5

strona 513

NPR
(N = 23)
N
%

WPR
(N = 22)
N
%

22.73
18,18
13,64
11,36
11,36
10,23

2
4
4
6
3
2

8,7
17,4
17,4
26,1
13,0
8,7

6
4
3
0
5
2

27,3
18,2
13,6
0,0
22,7
9,1

57,95
35,23
20,45
12,50
10,23
7,95

16
10
3
4
2
2

69,6
43,5
13,0
17,4
8,7
8,7

12
7
4
2
3
3

54,5
31,8
18,2
9,1
13,6
13,6

43,18
37,50

12
8

52,2
34,8

7
8

31,8
36,4

13,64

4

17,4

5

22,7

10,23
5,68

2
1

8,7
4,3

2
3

9,1
13,6

cd. tabeli 2
15. Starość jest dla mnie
naturalnym wyzwaniem, spokojna
radością i wolnością
trudna, okropna
smutna, przykra
bilansem
jeszcze nie wiem

26
18
17
14
14
5

29,55
20,45
19,32
15,91
15,91
5,68

4
3
6
7
3
2

17,4
13,0
26,1
30,4
13,0
8,7

8
6
4
2
2
0

36,4
27,3
18,2
9,1
9,1
0,0

Obszar oceny wartości. Dla większości badanych najcenniejszym dobrem jest
zdrowie własne oraz bliskich. Dla badanych istotny jest również spokój, pomyślność bliskich, towarzystwo, samodzielność oraz  zbawienie. Dla badanych (około
38%) najbardziej bolesne są ograniczenia, choroby oraz samotność. Dla jednej trzeciej badanych przyczynami smutku są negatywne postawy ludzi, takie jak: obłuda,
nieuczciwość, znieczulica, głupota i zawiść ludzka itp. Dla prawie jednej piątej badanych
przykre są nieporozumienia z rodziną oraz brak szacunku dla osób starszych. Dla większości respondentów priorytetem w ich życiu była rodzina (zdobyć żonę, udane małżeństwo, dbanie o rodzinę, dobre wychowanie dzieci). Kolejnymi ważnymi celami były:
wykształcenie, praca, uczciwe życie, życie zgodne z Dekalogiem oraz przetrwanie okupacji.
Dodatkowo badani  wymieniali  takie wartości,  jak: miłość, zgoda, przyjaźń, spokój,
pracowitość. Ponad jedna trzecia badanych uważa, że najważniejsze do przekazania
młodemu pokoleniu to szacunek i miłość dla bliźnich. Seniorzy uważają za istotne
do przekazania młodym wartości patriotyczne, moralne i religijne (np.: że powinni nie tylko brać, ale i dawać. Żyj po to, by być, a nie mieć; aby swoje życie przeżywali zgodnie z własnym sumieniem). Ponad jedna czwarta badanych chciałaby podzielić się
z nowymi pokoleniami swoim doświadczeniem życiowym oraz tradycją i dorobkiem kulturowym. Część badanych chciałaby w młodych zaszczepić pracowitość
oraz pozytywne nastawienie do życia (np.: cieszyć się młodością i przeżywać ją godnie, ale przyjemnie). Zdecydowanej większości osób badanych najwięcej radości dostarczają relacje oraz towarzystwo rodziny i przyjaciół. Seniorzy ponadto czerpią
pozytywne emocje z podejmowania aktywności (hobby, podróże, kontakt z przyrodą,
książki) oraz radość daje im codzienność (por. tabela 3).
Tabela 3. W
 skaźniki procentowe kategorii odpowiedzi w obszarze oceny wartości
w PWS
Przykładowe odpowiedzi

Ogółem (N = 88)
N
%

NPR (N = 23)
N
%

WPR (N = 22)
N
%

3. Więcej niż czegokolwiek pragnę
zdrowia (dla siebie i bliskich)

47

53,41

13

56,5

14

63,6

spokoju, zrozumienia

14

15,91

4

17,4

5

22,7

szczęścia bliskich

11

12,50

3

13,0

4

18,2

relacji z ludźmi

6

6,82

2

8,7

1

4,5

samodzielności i rozwoju

6

6,82

1

4,3

1

4,5

strona 514

cd. tabeli 3
nic

3

3,41

0

0,0

000

0,0

zbawienia

2

2,27

1

4,3

0

0,0

negatywne postawy ludzi
cierpienie i ograniczenia

30
17

34,09
19,32

10
6

43,5
26,1

8
4

36,4
18,2

samotność, smutek

16

18,18

6

26,1

2

9,1

napięte relacje rodzinne
brak szacunku dla osób starszych
sytuacja społeczno-polityczna

14

15,91

3

13,0

2

9,1

6

6,82

0

0,0

1

4,5

3

3,41

1

4,3

1

4,5

rodzina, bliscy

66

75,00

18

78,3

19

86,4

wykształcenie, praca

18

20,45

3

13,0

7

31,8

postępowanie zgodnie z zasadami moralnymi i religijnymi

12

13,64

3

13,0

1

4,5

przetrwanie

2

2,27

1

4,3

1

4,5

4. Przykrość sprawiają mi

6. Najważniejsze dla mnie w życiu to

9. Za najważniejsze do przekazania młodemu pokoleniu uważam
uczciwość, prawość

17

19,32

6

26,1

1

4,5

kulturę, tradycje, patriotyzm

13

14,77

2

8,7

5

22,7

doświadczenie życiowe

13

14,77

2

8,7

7

31,8

pracowitość

8

9,09

2

8,7

2

9,1

optymizm i realizację marzeń

8

9,09

0

0,0

2

9,1

rodzina

46

52,27

13

56,5

13

59,1

towarzystwo

24

27,27

8

34,8

6

27,3

codzienność

17

19,32

5

21,7

4

18,2

hobby, przyroda

15

17,05

3

13,0

4

18,2

11. Radość sprawia mi

Postawa wobec starości u osób o różnym poziomie proaktywnego radzenia sobie
Porównano wyniki badań w teście zdań niedokończonych – Postawy Wobec
Starości (PWS) w  dwóch grupach, w  zależności  od  globalnego poziomu zachowań zaradczych, u osób z  niskim poziomem globalnego proaktywnego radzenia
(NPR) sobie oraz u osób z wysokim poziomem globalnego proaktywnego radzenia sobie (WPR). Podziału badanych dokonano na  podstawie odchylenia ćwiartkowego sumy wyników w  Kwestionariuszu Reakcji  na  Codzienne Wydarzenia
(PCI). Do grupy NPR weszły osoby, które uzyskały wyniki  od 80 do 123 (M = 110)
punktów, a  do  grupy WPR weszły osoby, które osiągnęły wyniki  od  148 do  197
(M = 162,5) punktów. Ze względu na małą liczebność grup poniższe analizy mają
strona 515

charakter eksperymentalny i nie uprawniają do generalizacji. Dokonano porównania grup z NPR (N = 23) i WPR (N = 22) w postawach wobec starości (por. tabele 1-4).
Tabela 4. W
 ybrane wskaźniki  procentowe pokategoryzowanych odpowiedzi
w PWS w grupach osób z NPR (niskim poziomem globalnego proaktywnego radzenia sobie) i WPR (wysokim poziomem globalnego proaktywnego radzenia sobie)
Obszary

Oceny
życia

Oceny
starości

Przykładowe odpowiedzi

NPR

NPR
%

WPR

WPR
%

χ2

Istotność

1. Moje życie jest – niespełnione, trudne

8

34,8

2

9,1

4,294

0,038

13. Myśląc o swoim
życiu, żałuję – błędnych
decyzji
12. Najtrudniejsze dla
człowieka starego jest –
samotność, odrzucenie
15. Starość jest dla mnie
– naturalna, radosna, spokojna

9

39,1

2

9,1

5,494

0,019

13

56,5

6

27,3

3,943

0,047

6

26,1

12

54,5

3,794

0,051

15. Starość jest dla mnie
– trudna, smutna

13

56,5

6

27,3

3,943

0,047

Osoby z NPR w porównaniu z osobami z WPR trochę częściej ujawniają bardziej negatywne postawy wobec własnego życia, częściej żałują przeszłych wyborów, często w  większym stopniu starość wiążą z  trudem, bólem i  odrzuceniem.
Grupy osób z NPR i z WPR nie różnią się w ocenie wartości (por. tabela 3).

Dyskusja
Przeprowadzone analizy sposobu wypowiadania się osób starszych w teście
zdań niedokończonych – Postawy Wobec Starości (PWS), po raz kolejny potwierdziły tezę o bardzo dużym zróżnicowaniu osób starszych, gdyż sposób przeżywania starości zależy w największym stopniu od historii życia człowieka (por. Ryff,
Singer, 2004) oraz aktualnej sytuacji  życiowej (por. Susułowska, 1989; Park i in.,
2014).
Większość badanych pozytywnie wartościuje swoje życie, co wpisuje się w istniejące w  literaturze gerontologicznej doniesienia na ten temat (por. Brzezińska,
Steuden, 2011). Satysfakcja z przeszłości może wynikać z tego powodu, że ludzie
znajdujący się u schyłku życia mogą mieć tendencje do idealizowania dzieciństwa
i  młodości (chociaż doświadczyli  wielkich traum, np.:  ponad połowa badanych
przeżyła II wojnę światową) (por. Susułowska, 1989), tudzież podejmowania prób
reinterpretacji  minionych doświadczeń (Steuden, 2011). Ponadto  mogą korzystać
z  mechanizmów selekcji, kompensacji i  optymalizacji w  celu redukowania oczestrona 516

kiwań i wymagań wobec teraźniejszości i przyszłości (por. Susułowska, 1989; Wiśniewska-Roszkowska, 1989; Freund, Baltes, za: Steuden, 2011, s. 170-171). Jednakże znaczna część badanych odczuwa lęki i  obawy z  powodu utraty zdrowia, samotności oraz trudności w realizacji codziennych obowiązków (por. Susułowska,
1989). Osoby starsze obawiają się również braku akceptacji otoczenia oraz trudnej
sytuacji materialnej.
Poza tym połowa badanych ocenia swoją starość poprzez pryzmat spełniania
roli użytkownika czasu wolnego (por. Szatur-Jaworska, Błędowski, Dzięgielewska,
2006). Badani w czasie wolnym opiekują się wnukami, uczestniczą w spotkaniach
towarzyskich (np.: klub seniora, UTW) oraz podejmują aktywność rekreacyjno-hobbystyczną (podróże, lektura). Działalności te często są źródłem dobrego samopoczucia. Interesujące jest to, że dla części badanych życie jest darem i najważniejszą
wartością, a starość jest naturalnym etapem życia i pewnego rodzaju wyzwaniem.
Odwołując się do literatury, można wiązać to z pogłębieniem życia religijnego i duchowego, przyjęciem refleksyjnej postawy wobec życia oraz rozwijaniem zainteresowań filozoficznych, jakie często towarzyszą osobom zaawansowanym w latach
(por. Ożóg, 2006; Steuden, 2011; Stogowski, 2013). Starość może być zatem czasem
pomyślnym, w  którym dopełnia się miara ludzkiego życia, okresem, w  którym
wszystko współdziała ku temu, aby człowiek mógł jak najlepiej pojąć sens życia
i zdobyć mądrość serca (Jan Paweł II, 1999).
Dla części badanych starość jest ponadto czasem bilansu życiowego, refleksyjnej postawy wobec celów życiowych oraz stopnia ich realizacji, oceny tego, co w ich
życiu było wartościowe, a co takim się tylko wydawało (por. Susułowska, 1989;
Jan Paweł II, 1999; Steuden, 2011; Stogowski, 2013). Na pozytywny efekt bilansu
wskazują wypowiedzi osób (25), które nie chciałyby zmienić niczego w swoim życiu. Część badanych odczuwa natomiast poczucie winy i żal z powodu błędnych
decyzji, niewykorzystanych zdolności,  zmarnowanych szans i niespełnionych marzeń. Może to  wynikać z tego powodu, że nasze marzenia są często wspanialsze
aniżeli możliwość realizacji i dopiero z perspektywy czasu człowiek potrafi ocenić,
co było wartościowe i godne poświęcenia, a co mu się tylko takie wydawało (por.
Susułowska, 1989). Przyjmuje się, że bilans życiowy u  osób w  podeszłym wieku
jest warunkiem osiągnięcia integralności ego (Bee, 2004) oraz jest wyzwaniem ku
przemianom i dojrzewaniu osobowości w wymiarze społecznym, duchowym i religijnym (por. Jan Paweł II, 1999; Steuden, 2011), a jakość tego bilansu wpływa na postawę wobec własnej starości i przyszłości (Steuden, 2009, 2011).
Warto zauważyć, że badani w ocenie swojego życia i starości często akcentują
czas, który jest integralną częścią życia, który wyznacza ludzkie działania (por. Jan
Paweł II, 1999; Nosal, Bajcar, 2004; Bugajska, Timoszczyk-Tomczak, 2006; Steuden,
2011). Z analizy literatury przedmiotu wynika, że dobre funkcjonowanie człowieka
w  teraźniejszości  predysponuje do  efektywnego radzenia sobie z przyszłymi  sytuacjami, nawet jeśli będą to negatywne doświadczenia związane z nieodwracalnym procesem starzenia się. Równolegle świadomość coraz krótszej perspektywy
czasowej (przemijania) może zachęcać do intensywniejszych działań w teraźniejszości (Bugajska, Timoszczyk-Tomczak, 2006). Rezultaty badań Nosala i Bajcar (2004)
strona 517

wskazują, że osoby starsze częściej koncentrują się na teraźniejszości niż na przeszłości i przyszłości (por. Cameron i in., za: Steuden, 2011, s. 192) oraz dostrzegają
wartość chwili i lepiej wykorzystują to, co dzieje się obecnie. W prezentowanych
badaniach, część seniorów nie akceptuje teraźniejszości – chciałaby cofnąć czas – co
można próbować wyjaśniać – życiem przeszłością, brakiem akceptacji przemijania
i procesu starzenia się oraz lękiem przed starością (Kastenbaum, za: Steuden, 2011,
s. 191).
W obszarze oceny aksjologicznej najbardziej cenioną wartością przez osoby
starsze było zdrowie, co koresponduje z doniesieniami literatury (Zych, 1999; Bugajska, za:  Brzezińska, 2011). Zweryfikowana została bowiem właściwość, że dobra
nieosiągalne lub trudno osiągalne są bardziej pożądane niż te, które mają większą
szansę realizacji. Pogarszający się z wiekiem stan zdrowia ludzi starszych powoduje docenianie przez nich wartości zdrowia wraz z upływem lat (Zych, 1999). Ponadto dla osób w okresie późnej dorosłości szczególnego znaczenia nabierają relacje rodzinne i przyjacielskie, które redukują lęk przed osamotnieniem, są okazją do wymiany wsparcia i  drobnych przysług (por. Susułowska, 1989; Szatur-Jaworska,
Błędowski, Dzięgielewska 2006; Braun-Gałkowska, 2006; Park i in., 2014). Wysoką
rangę dla uczestników prezentowanych badań mają również takie wartości,  jak
spokój, zrozumienie i akceptacja. Oznacza to, że dla osób starszych bardzo istotne
jest zaspokojenie potrzeb bezpieczeństwa, miłości i szacunku. Jeżeli chodzi o wartości przekazywane młodszym pokoleniom, badani najczęściej wymieniali szacunek
i dobre relacje z ludźmi, własne doświadczenie, kulturę, wartości moralne, religijne
i patriotyczne oraz uczciwość i pracowitość. Przekazywanie norm etycznych i religijnych może się łączyć z zaspokojeniem potrzeb transcendentnych, jak również
redukcją lęku przed śmiercią (por. Zych, 1999; Stogowski, 2013). Obserwuje się, że
badana grupa bardzo nisko ocenia wartości materialne (por. Bugajska, za:  Zych,
1999; Brzezińska, 2011, s. 35), co może być efektem reinterpretacji życia.
Intencją tej publikacji było ponadto zaprezentowanie różnic pomiędzy grupami osób z niskim (NPR) i  wysokim (WPR) globalnym poziomem proaktywnego
radzenia sobie w zakresie postaw względem własnej starości. Badane osoby starsze
z NPR, które rzadziej stosują proaktywne formy radzenia sobie, mogą przejawiać
bardziej negatywne oceny życia i starości w porównaniu do osób częściej wybierających zachowania proaktywne (z WPR). Może to oznaczać, że dla pozytywnych
postaw wobec starości korzystne jest, ujmowane przez proaktywne radzenie sobie,
odpowiedzialne podejmowanie inicjatyw, autonomiczne sterowanie własnym życiem oraz mobilizowanie i gromadzenie zasobów osobistych i społecznych.
Odwołując się do typologii Reichard, osoby proaktywne (WPR), które są zadowolone, aktywne i pogodzone z własną starością, prawdopodobnie są reprezentantami postawy konstruktywnej (Bromley, 1969; Wiśniewska-Roszkowska, 1989)
oraz są dobrze przystosowane do starości (Bromley, 1969; Straś-Romanowska, 2002;
Szatur-Jaworska, Błędowski, Dzięgielewska, 2006). Także koncepcja pozytywnego
starzenia się (Hill, 2009) koresponduje z wizją proaktywnej osoby, która poprzez
odpowiedzialne podejmowanie wyzwań i korzystanie z dostępnych zasobów, po-

strona 518

strzega przysłowiową szklankę do połowy pełną i dostrzega pozytywne aspekty
w ocenie swojego życia i starości.
Podstawowym ograniczeniem badań była zbyt mało reprezentatywna grupa badana, którą stanowiły osoby zaangażowane m.in. w Kluby Seniora, UTW.
Przedstawione w niniejszej pracy rezultaty badań oraz podjęta próba ich interpretacji umożliwią zaplanowanie bardziej rzetelnych i trafnych badań. Aby uzupełnić
wyniki w  sposób kompleksowy, należałoby przeprowadzić badania na  większej
próbie seniorów, także z obszarów mniejszych miejscowości oraz z włączeniem
osób niezaangażowanych społecznie. Cennym uzupełnieniem byłoby również poszerzenie repertuaru metod badawczych o kwestionariusze ujmujące poczucie sensu i wartości osób starszych oraz orientację temporalną, które pozwoliłyby w sposób holistyczny scharakteryzować i wyjaśnić psychologiczny sposób funkcjonowania osób starszych oraz ich adaptację do starości.
Doświadczenia wyniesione z  przeprowadzonych badań potwierdzają tezę,
w myśl której proaktywne strategie zaradcze są powiązane z postawami wobec starości. Należałoby przeprowadzić warsztaty z osobami znajdującymi się w okresie
średniej (por. Miche i in., 2014) i późnej dorosłości, których zamierzeniem byłoby
zdobycie kompetencji  związanych z  procesem decyzyjnym, planowaniem, kreatywnością oraz pozyskiwaniem zasobów. Ich efektem mógłby być wzrost proaktywnych umiejętności  zaradczych i   bardziej pozytywne postawy wobec własnej
starości.
Jako psychologom szczególnie ważna wydaje nam się możliwość wykorzystania doświadczeń ludzi starszych w edukacji młodego pokolenia. Ludzie starsi
pomagają młodszym pokoleniom mądrzej spojrzeć na wydarzenia, ponieważ dzięki życiowym doświadczeniom posiadają wiedzę i  dojrzałość. Pokazanie młodym
ludziom do jakich wniosków dochodzą ludzie bardziej doświadczeni przez życie,
szczególnie w sferze niewykorzystanych zdolności i zmarnowanych szans (dotyczących przede wszystkim dobrego wykształcenia, dbałości o zdrowie) oraz  nieprzejmowania się drobiazgami, które w dłuższej perspektywie nie są ważne, może
im pomóc nie tylko lepiej przygotować się do własnej starości, ale mądrzej i spokojniej przeżyć również inne etapy rozwojowe.
Literatura cytowana
Bee, H. (2004). Psychologia rozwoju człowieka. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo.
Braun-Gałkowska, M. (2006). Nowe role społeczne ludzi starszych. W: S. Steuden,
M. Marczuk (red.), Starzenie się a satysfakcja z życia (s. 183-195). Lublin: Wydawnictwo KUL.
Bromley, D.B. (1969). Psychologia starzenia się. Warszawa: PWN.
Brzezińska, M. (2011). Proaktywna starość. Strategie radzenia sobie ze stresem w okresie
późnej dorosłości. Warszawa: Wydawnictwo Difin.
Brzezińska, M., Steuden, S. (2011). Proaktywne radzenie sobie a satysfakcja z życia
w okresie późnej dorosłości. W: S. Steuden, M. Stanowska, K. Janowski (red.),
Starzenie się z godnością (s. 131-150). Lublin: Wydawnictwo KUL.
strona 519

Bugajska, B., Timoszczyk-Tomczak, C. (2006). Człowiek stary wobec przyszłości.
W:  S.  Steuden, M.  Marczuk (red.), Starzenie się a satysfakcja z życia (s. 61-69).
Lublin: Wydawnictwo KUL.
Gamrowska, A., Steuden, S. (2014). Coping with the events of daily life and quality
of life of the socially active elderly. Health Psychology Report, 2, 2, 123-131.
Greenglass, E., Fiksenbaum, L., Eaton, J. (2006). The relationship between coping,
social support, functional disability and depression in the elderly. Anxiety,
Stress and Coping, 19, 15-31. 
Greenglass, E., Schwarzer, R., Jakubiec, S.D., Fiksenbaum, L., Taubert, S. (1999). The
Proactive Coping Inventory (PCI): A multidimensional research instrument. Paper
presented at the 20th International Conference of the STAR (Stress and Anxiety
Research Society) Cracow, Poland, July 12-14.
Hill, R. (2009). Pozytywne starzenie się. Młodzi duchem w jesieni życia. Warszawa: Laurum.
Jan Paweł II (1999). Do moich Braci i Sióstr – ludzi w podeszłym wieku. Watykan, 1 października 1999 roku.
Lazarus, R. (1986). Paradygmat stresu i radzenia sobie. Nowiny Psychologiczne, 3-4,
2-39.
Łój, G. (2007). Psychologiczne wyznaczniki  przeżywanej starości  (psychoneurologia starości). Mysłowice: Górnośląska Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Kardynała
Augusta Hlonda w Mysłowicach.
Miche, M., Elsässer, V.C., Schilling, O.K., Wahl, H.-W. (2014). Attitude toward own
aging in midlife and early old age over a 12-year period: Examination of measurement equivalence and developmental trajectories. Psychology and Aging, 29,
3, 588-600.
Nosal, C.S., Bajcar, B. (2004). Czas psychologiczny: wymiary, struktura, konsekwencje.
Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Okła, W. (2006). Psychospołeczne uwarunkowania jakości  życia osób starszych
w rodzinach własnych i w domach opieki społecznej. W: S. Steuden, M. Marczuk (red.), Starzenie się a satysfakcja z życia (s. 29-38). Lublin: Wydawnictwo
KUL.
Ouwehand, C., de Ridder, D.T.D., Bensing, J.M. (2007). A revie w of successful aging models: Proposing proactive coping as an important additional strategy.
Clinical Psychology Review, 27, 873-884.
Ożóg, T. (2006). O kilku rzeczach istotnych dla późnej dorosłości.W: S. Steuden,
M. Marczuk (red.), Starzenie się a satysfakcja z życia (s. 79-82). Lublin: Wydawnictwo KUL.
Park, N.S., Jang, Y., Lee, B.S., Chiriboga, D.A., Molinari, V. (2014). Correlates of Attitudes Toward Personal Aging in Older Assisted Living Residents. Journal Of
Gerontological Social Work.
Pasikowski, T., Sęk, H., Greenglass, E., Taubert, S. (2002). The proactive coping inventory – Polish adaptation. Polish Psychological Buletin, 33, 1, 41-46.

strona 520

Ryff, C.D., Singer, B. (2004). Paradoksy kondycji ludzkiej: dobrostan i zdrowie na
drodze ku śmierci. W: J. Czapiński (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka (s. 147-162). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Schwarzer, R., Taubert, S. (1999). Radzenie sobie ze stresem: wymiary i  procesy.
Promocja Zdrowia, Nauki Społeczne i Medycyna, 17, 72-92.
Steuden, S. (2000). Test Zdań Niedokończonych – Postawy Wobec Starości. Lublin: Katedra Psychologii  Klinicznej Dorosłych. Instytut Psychologii  KUL. Wydanie
eksperymentalne.
Steuden, S. (2009). Szczęśliwi po pięćdziesiątce. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne Sp. z o.o.
Steuden, S. (2011). Psychologia starzenia się i starości. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Steuden, S., Marczuk, M. (2006). Wstęp. W: S. Steuden, M. Marczuk (red.), Starzenie
się a satysfakcja z życia (s. 9-14). Lublin: Wydawnictwo KUL.
Stogowski, A. (2013). Przyczynek do aksjologicznej perspektywy życia na emeryturze. W: A. Stogowski, S. Dzięgielewska-Gęsiak (red.), Indywidualne aspekty
starzenia się. Między możliwościami a ograniczeniami. Poznań: WSHiD.
Straś-Romanowska, M. (2002). Późna dorosłość. Wiek starzenia się. W: B. Harwas-Napierała, J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka (t. 2, s.  263-293).
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Susułowska, M. (1989). Psychologia starzenia się i starości. Warszawa: PWN.
Szatur-Jaworska, B., Błędowski,  P., Dzięgielewska, M. (2006). Podstawy gerontologii społecznej. Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR.
Top, M., Eriş, H., Kabalcıoğlu, F. (2013). Quality of Life (QOL) and Attitudes Toward Aging in Older Adults in Şanlıurfa, Turkey. Research on Aging.
Vaillant, G.E. (2007). Pozytywne starzenie się. W: P.A. Linley, S. Joseph (red.), Psychologia pozytywna w praktyce (s. 334-362). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Wiśniewska-Roszkowska, K. (1989). Starość jako zadanie. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
Wnuk, W. (2006). Sytuacje trudne dla osób starszych w perspektywie geragogiki.
W: S. Steuden, M. Marczuk (red.), Starzenie się a satysfakcja z życia (s. 105-111).
Lublin: Wydawnictwo KUL.
Zych, A.A. (1999). Człowiek wobec starości. Szkice z gerontologii społecznej. Katowice:
Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”.

strona 521