Waiting for new solutions in understanding and explaining human development [W oczekiwaniu na nowe rozwiązania w rozumieniu i wyjaśnianiu rozwoju człowieka]

Hanna Liberska

Hanna Liberska Waiting for new solutions in understanding and explaining human development [W oczekiwaniu na nowe rozwiązania w rozumieniu i wyjaśnianiu rozwoju człowieka]

Rocznik: 2023

Tom: XXVIII

Numer: 4

Tytuł: Waiting for new solutions in understanding and explaining human development [W oczekiwaniu na nowe rozwiązania w rozumieniu i wyjaśnianiu rozwoju człowieka]

Autorzy: Hanna Liberska

PFP: EN 407–416 / PL 417-426

DOI: https://doi.org/10.34767/PFP.2023.04.01

Artykuł jest dostępny na warunkach międzynarodowej licencji 4.0 (CC BY-NC-ND 4.0).

Introduction: development vs. regression

Human development can be based on many theories and models by various psychological approaches. Research on the mechanisms and factors of human development sought in psychoanalytic, behavioral, and humanistic approaches, in ecological, ethological or evolutionary psychology indicate both differences and similarities. Since the middle of the last century, the life-span developmental approach has gained many supporters, according to which developmental changes can occur from birth (or conception) to death (Reese, Overton, 1970). It replaced the view that developmental changes – understood as progressive changes, manifested in the replacement of lower, less complex processes, structures and activities – by more complicated, more perfect processes, structures and activities enabling more effective coping with tasks – occur in the first periods of life, especially in childhood and adolescence. They are an indicator of achieving psychosocial and biological maturity and a condition for adaptation to the requirements of adult roles. Rejecting the “strong” or “hard” model of development rooted in biological changes (including morphology, anatomy and physiological processes) associated with the maturation of body structures preceding readiness for reproduction and reproduction is the essence of a new view of human life. The competitive approach assumes the so-called “weak” development model. It limits, but does not reject, the criterion of developmental change understood as the achievement by a structure, process or activity of a higher level, more complicated, more complex, and therefore more perfect. In the weak model, the indicator of development is simply a change, including one that involves simplification, limitation of activity, or transformation of a structure or process. Changes of this second type, however, should not be reduced to regression. Its essence, as in the case of a change defined as progressive, maybe both quantitative and qualitative change. Regression, however, means the return of the state of structure and process to an earlier state, which in the case of living forms, such as humans, is at least questionable. In the course of everyday activity – as a result of acquiring new information (and exchanging substances) – there is a constant reconstruction of mental structures (and biological structures), which means quantitative and/or qualitative changes. Even traumatic events, which may destroy the psychological structure or its reduction and the occurrence of behaviors that resemble those manifested earlier, in earlier years of life (e.g. in childhood and adolescence), do not prove a regressive change – understood as the withdrawal of a state of a structure or process – since at no point in psychosocial development can one return to the starting point.

Acquiring new information or generating it by working through previously collected information can be treated as a generator of development. Limiting such possibilities may result in inhibition or slowdown of development – it may have an adaptive value in unfavorable conditions.

Development and its context

Therefore, not only changes involving the transfer of structure and process to a higher level of organization (classified as progressive) but also changes indicating simplification of the organization (sometimes incorrectly classified as regressive) constitute development. All of them are aimed at adaptation to the current and future context (Lerner, 2006) and the degree of adaptation depends on the capabilities of mental processes and to some extent on the somatic condition, as well as social support.

According to both the strong and weak models, the course of biological changes can be presented in the form of a curve rising for over a dozen years, sometimes longer, to a certain point, after reaching which it remains relatively constant for a longer or shorter time and then decreases until loss of activity (end of life indicator). Psychosocial changes, however, can be presented in the form of curves with a more diverse course – individualized and interdependent with changes in the ecological context. Individualization results from the interaction of the genetic program, sociocultural influences and the natural environment and manifests itself in activity. Development can therefore be viewed as a sequence of directional changes that determine their further course in time within the limits set by interaction with the broadly understood context (Zamiara, 1988). Blocking change results in inhibition of development – and due to changes in the external environment (social and natural) – it has a maladaptive effect. Change processes are therefore a necessary condition for adaptation.

Even a slow pace of change allows for adaptation to relatively stable conditions. Adaptation to quick and/or large changes in the broadly understood context requires quick, large transformations in the subject’s activity and, above all, transformations in the structures of his or her mind. The pace and scope of context changes reflect civilization changes. (Adaptation to them involves changes in balance processes: within the structures of the psyche, between them and between the structures of the psyche and external conditions.) Nowadays, the dynamics of context changes are intensifying and, as a consequence, adaptation requires more and more dynamic changes in psychosocial functioning. Balancing these changes is becoming – for many individuals – more and more difficult, which may manifest itself in mental and psychosomatic diseases, suicides, and addictions, as well as in the rejection of certain events considered either as “milestones”, critical events or normative events in human life. This illustrates the costs of cultural change for individuals and communities. The consequences of the inability or difficulty in balancing individual and contextual changes throughout life – making psychologists, sociologists, educators, doctors and politicians anxious- also result in unfavorable demographic trends and, in the long run, an economic crisis. This proves the need to analyze an individual’s behavior and its changes in connection with the socio-economic and natural context.

Since changes in the life course of individuals and changes in the context, as already emphasized, are interdependent, the approach of ecological psychology and the systemic approach may be useful in their analysis. Both of these approaches are integrated into Bronfenbrenner’s concept of ecological systems.

Does psychological theory follow or precede changes in individual life paths and their context?

In the specialized literature, we find models of life stages or life cycles proposed by S. Freud (2012/1916), C.G. Jung (1960), E.H. Erikson (1982), concepts of changes in the structure of life by D.J. Levinson (1986), changes in the structure of activities by Z. Pietrasiński (1990) or the cycle of changes in the social structure what is the family proposed by E.M. Duvall (1957) or M. Ziemska (2005), M. Tyszkowa (1996) H. Liberska (2014), models of career changes by D.E. Super (1957), D.C. Miller and W.H. From (1951), E.H. Schein (1971) and others. Although the analysis of the several above-mentioned proposals for scientific approaches to human development indicates a certain agreement among their authors regarding the cyclicality or stage nature of life, differences can be noted regarding the number and length of stages or periods or developmental phases as well as change indicators. Developmental dilemmas, social roles or life goals are considered indicators of change – treated as developmental tasks or challenges, which are often given the status of normative ones. The above-mentioned models and concepts regarding the development of an individual human being focus not only on its different aspects – psychological, family or professional (see Burack, 1984) and link them with supra-individual processes.

A different approach to development is proposed by J. Arnett (1999), who questions the universality of goals, tasks or social roles. As a consequence of the above, they cannot constitute the basis for distinguishing periods or development phases or for describing the life cycle. The mentioned researcher emphasizes the individualized course of human development and points to the increasing number of examples of individuals deviating from certain aspirations (or activities), treated as developmental challenges (standards, social roles, tasks or life goals). An individual’s resignation from including at least some of them in his/her self-concept results in their absence from life plans. As a consequence, the content and temporal structure of life plans change. The absence of certain values in the center of identity translates into the absence of goals and tasks in life plans that direct and organize life activity in subsequent stages of individual development. As a result, an individual’s life course may differ from the cultural prototype. In a more distant time perspective, the likelihood of weakening and disappearance of certain social expectations that (so far) determine the aspirations and life tasks of people of different ages increases. The disappearance or rejection of social expectations may result in a lack of social indicators for self-other comparisons. As a result, there may be difficulties with self-definition, achieving identity, and constructing a life path. Internalized social expectations are the basis for an individual’s evaluation of activity. A positive assessment of self-efficacy is important for achieving a sense of self-fulfillment and well-being. Reducing the pool of internalized values, norms and social expectations, on the one hand, may make it easier for a person to achieve a sense of self-fulfillment and well-being, but on the other hand, it may be associated with the simplification or impoverishment of his/her activity, which is considered a factor of development. Failure to meet the few expectations introduced into the concept of oneself and one’s life path may have negative consequences for one’s life balance, self-assessment, self-esteem, and sense of well-being. This can lead to a loss of meaning in life, lower psychosocial health indicators, and even to taking one’s life.

In the case of success in the implementation of a few life tasks present in the concept of one’s own person and life path, as in the case of failure, a feeling of confusion and loss of meaning in further life may occur due to the lack of other goals and tasks.

Failure to notice the importance of giving up some life tasks perceived as indicators of activity – as already signaled above – may, although not necessarily, lead to the impoverishment of activity, as well as to the expansion of its preferred forms in selected areas. The latter option – if successful – may have positive consequences for individual development. In these considerations, primarily tasks approved by the so-called general public are taken into account.

Lack of commitment to the implementation of certain aspirations resulting from social expectations is almost becoming a new norm or a new standard. J. Arnett’s concept is appreciated by some researchers and criticized by others. One can discuss the idea of a noticeable absolutization of the individualized life course and the consequences for social development of the simplification of the content and temporal structure of life. If we assume that the structure of life, the structure of activity – available to external cognition – reflects the life of the internal, psychological structures, a disturbing reflection arises regarding their reduction. However, this does not necessarily have to be the case, because by the previous considerations on the strong and weak development model – it may be a manifestation of achieving a new quality structure.

In societies with a simpler structure, sometimes referred to as primitive ones, it is possible to recognize basic goals and life tasks specific to gender, age, and socio-economic status. Socio-cultural evolution led to significant changes in the organization of social and individual life, including the expansion of expectations directed by society at large towards smaller groups and individuals present in it. Some of them (expectations) concern compliance with cultural requirements, while others include the criterion of uniqueness, exceptionality and independence. It could be said that modern people live in beautiful, and at the same time difficult times/conditions.

Opportunities and threats for human development at the turn of the 20th and 21st centuries

Changes in researchers’ approach to human development are consistent with the idea of the postmodern era and postmodern society, characterized by computerization, overproduction of goods and its consequences in the form of consumerism, commodification of culture and multiculturalism, globalization (Szacka, 2003), prominent to the top of the hierarchy, the need for autonomy, relativism and a moratorium on identity supported by the cult of youth, striving for freedom from obligations and at the same time gaining a sense of fulfillment and success. The rejection of at least some of the social expectations inscribed in the cultural tradition – and, on the other hand, the search for support in social capital to achieve a sense of self-fulfillment – can be considered contradictory and/or considered an indicator of embedding individual development in the conditions set by a changing society. This would therefore be a manifestation of balancing the relationship between an individual and a social group/community.

The question arises whether it can be assumed that on a global scale – the risk (attributed to modern society (Beck, 2004)) related to individualization, the threat of loneliness among people, the weakening of social relationships, including intimate and family relationships (which may result in the loss of social support) is balanced by tendencies towards radicalization or minimalism. Both solutions seem to assume a reduction of identity, sense of freedom or independence. (If there is no reference point for the scope of one’s autonomy, when the limit of freedom cannot be seen in the future or it is very clear, rigid, and close to the present – then there is a problem with experiencing it.)

In the works of K. Obuchowski (2000), we find the idea of a human subject who has a chance to gain a sense of autonomy by focusing his or her activity on achieving the goals he or she has set and implementing the concept of the world he or she has created. This raises the question of the relationship between autonomy and responsibility for oneself and responsibility for or towards others – significant to the subject – at least for some time. The quoted researcher seems to notice a certain limit to an individual’s autonomy, which is respect for the sense of subjectivity of others. Being a human subject is determined not only by the declaration of a sense of responsibility not only for oneself and for the fate of the world, but above all by taking it. The consequence of this development path of modern man, leading him or her to obtain the status of a human subject, is the attribute of new individualism, otherwise known as neo-individualism. Narrowing human activity to the pursuit of goals unrelated to the goals and needs of other people may be an indicator of detachment from the environment (social and natural) and a false belief in autonomy. Drawing a boundary between the real world and the fictional world and locking oneself in the latter may be a predictor of maladaptation. Isolation from the real world makes creative adaptation impossible, because the lack of exchange and mutual relations results in the inability to influence the environment, i.e. to transform it by the concept of oneself and the concept of the world. The balancing process that determines adaptation, especially creative adaptation, is disappearing. The main goal of (creative) adaptation is to obtain the meaning of life, which involves the relative stability of goals over time and the development of long-term tasks – but many modern people have difficulties with this. In recent decades, due to, among other things, the progress of digitalization and the increasingly stronger interference of artificial intelligence in people’s lives (although perhaps it would still be more justified to talk about the increasing reliance on media messages and solutions suggested by artificial/machine intelligence), the faint or fluid boundary between the real world and the fictional world seems to be disappearing, disturbing K. Obuchowski (and others). Therefore, the question arises of relating the adaptation process and the difficulties experienced by humans in adapting to both worlds: fictional, virtual and real, social and natural – existing objectively.

The dynamics of the ecological (life) context and balancing processes resulting from the reciprocity of the relationship between the individual and the context (real and virtual) – although they may disturb the stability of the content and hierarchical structure of goals and aspirations, including distant tasks, nevertheless influence changes, although not all of them can be granted developmental change status.

Development and balancing processes

Let us return to the basic issue indicated at the beginning, which is the understanding of the concept of development and developmental change. The condition for recognizing a change in structure at various levels of its organization and a change in functioning as developmental is its adaptive significance. It is not about the subordination of an individual (human) to the conditions or requirements of the external environment, but rather about balancing external and internal conditions, which is more a process than a state. Balancing covers all levels of life organization, from the most basic (the level of biochemical processes) to the most complex – supra-individual. Changes in a biological, psychological, social and finally spiritual nature are interconnected, and this connection is dynamic and individualized. The dynamics and individualization of changes are the result of the interdependence of genetically programmed variability and environmental variability regulated by balancing processes (mechanism of equilibration) occurring over time (see Piaget, 1981; Liberska, 2020). The environment is broadly understood as the internal and external environment, including natural (intraorganismal and extraorganismal) and social (family, school, professional, neighborhood and others). This connection can be seen in a holistic approach. In the life of a human (as an individual) and society, not only the physical dimension of time is important, but also the cultural and historical dimensions, which are significant for the individual perception of psychological time (see Trempała, 2000). A proposal for a comprehensive approach to the multitude of interdependent environments in which human life takes place is provided by the systemic approach and ecological theory (Bronfenbrenner, 1981; Bronfenbrenner, Morris, 2006).

A new virtual development context

We are waiting for a new approach to human and social development. Have psychologists approached the limit of understanding change and the special category of developmental change? Recently, the above-mentioned discussion on rationality in human development research has been undertaken (Bakiera, 2023; Cieciuch, 2023; Niemczyński, 2023; Trempała, 2023). Will it initiate a new approach to human development in interdependent contexts: virtual and real?)

The life-span developmental approach has expanded the development process and, to some extent, freed us from anxiety about the negative changes associated with biological and psychological aging. On the other hand, it opened up expectations regarding development understood as achieving more perfect states. This may result – at least for some people – in anxiety about meeting changing social expectations and their high standards of “becoming better and better”.

The only solution may seem to be embedding or enclosing life in a virtual world, which creates the impression of “fullness of life”, (almost) unlimited possibilities of experiences, and the satisfaction of all needs – at (seemingly) low individual costs. Does this mean that the structure of life actually becomes simplified or that many life goals are abandoned, or are they rather transferred to the virtual world (?), which in a moment – thanks to AI – may become the only one known to us. In this way, we come to confirm the continuing role of activity in adaptation to context.

References

Arnett, J.J. (1999). Adolescent storm and stress. Reconsidered. American Psychologist, 54(5), 317–326.

Bakiera, L. (2023). The need to believe in the power of reason and in a rational order polemical comment. Polskie Forum Psychologiczne, 28(3), 284–293.

Beck, U. (2004). Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Bronfenbrenner, U. (1981). The ecology of human development. Experiments by nature and design. Cambridge – London: Harvard University Press.

Bronfenbrenner, U., & Morris, P.A. (2006). The bioecological model of human development. In W. Damon, & R.M. Lerner (Eds.), Handbook of child psychology: Theoretical models of human development (pp. 793–828). New York: Wiley.

Burack, E.H. (1984). The Sphinx’s riddle: Life and career cycles. Training & Development Journal, 38(4), 52–61.

Cieciuch, J. (2023). Unexpected contexts of reason and belief in Janusz Trempała’s lecture. Polskie Forum Psychologiczne, 28(3), 300–305.

Duvall, E.M. (1957). Family development. Chicago: J.B. Lippincott Company.

Erikson, E.H. (1982). The life cycle completed. New York – London: W.W. Norton.

Freud, S. (2012/1916), Wstęp do psychoanalizy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Jung, C.G. (1960). The Stages of Life. In H. Read, M. Fordham, & G. Adler (Eds.), Collected works of C.G. Jung (vol. 8, pp. 387–403). New York: Pantheon.

Lansbury, R.D. (2018). The changing world of work and employment relations: A multi-level institutional perspective of the future. Labour and Industry, 28(1), 5–20, doi: 10.1080/10301763.2018.1427425

Lerner, R.M. (2006). Developmental science, developmental systems, and contemporary theories of human development. In W. Damon, & R.M. Lerner (Eds.), Handbook of child psychology: Theoretical models of human development (vol. 1, pp.1–17). New York: Wiley.

Levinson, D.J. (1986). A conception of adult development. American Psychologist, 41(1), 3–13.

Liberska, H. (2014). Rozwój rodziny i rozwój w rodzinie. In I. Janicka, & H. Liberska (Eds.), Psychologia rodziny (pp. 221–242). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Liberska, H. (2020). Biologiczne podstawy wychowania i nauczania. In H. Liberska, & J. Trempała (Eds.), Psychologia wychowania: wybrane problemy (pp. 217–240). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Miller, D.C., & From, W.H. (1951). Industrial Sociology: An Introduction to the Sociology of Work Relations. New York: Harper & Brothers.

Niemczyński, A. (2023). Temple of reason debatable summary of the discussion. Polskie Forum Psychologiczne, 28(3), 242–265.

Obuchowski, K. (2000). Od przedmiotu do podmiotu. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego.

Piaget, J. (1981). Równoważenie struktur poznawczych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Pietrasiński, Z. (1990). Rozwój człowieka dorosłego. Warszawa: Wiedza Powszechna.

Reese, H.W., & Overton, W.F. (1970). Models of development and developmental psychology. In L.R. Goulet, & P.B. Baltes (Eds.), Life-span developmental psychology: Research and theory (pp. 115–145). New York: Academy Press.

Schein, E.H. (1971). The Individual, the Organization, and the Career: A Conceptual Scheme. Journal of Applied Behavioral Science, 7(4), 401–426.

Super, D.E. (1957). The psychology of careers: An introduction to vocational development. New York: Harper & Row.

Szacka, B. (2003). Wprowadzenie do socjologii. Warszawa: Oficyna Naukowa.

Trempała, J. (2000). Modele rozwoju psychicznego. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego.

Trempała, J. (2023). The need to believe in the power of reason and in a rational order. Polskie Forum Psychologiczne, 28(3), 259–272.

Tyszkowa, M. (1996). Jednostka a rodzina: interakcje, stosunki, rozwój. In M. Przetacznik-Gierowska, & M. Tyszkowa (Eds.), Psychologia rozwoju człowieka (pp. 124–150). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Zamiara, K. (1988). Formalne cechy rozwoju w różnych ujęciach modelowych. In M. Tyszkowa (Ed.), Rozwój psychiczny człowieka w ciągu życia (pp. 21–43). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Ziemska, M. (2005). Rodzina współczesna. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

WERSJA PL

Artykuł jest dostępny na warunkach międzynarodowej licencji 4.0 (CC BY-NC-ND 4.0).

Wprowadzenie: rozwój vs regres

Rozwój człowieka można rozpatrywać na gruncie wielu teorii i modeli zgodnie z różnymi podejściami psychologicznymi. Badania nad mechanizmami i czynnikami rozwoju człowieka poszukiwanymi w podejściu psychoanalitycznym, behawiorystycznym, humanistycznym, w nurcie psychologii ekologicznej lub etologicznej bądź ewolucyjnej wskazują zarówno na różnice, jak i na podobieństwa. Od połowy zeszłego wieku wielu zwolenników zyskało podejście life-span development, zgodnie z którym zmiany rozwojowe mogą zachodzić przez całe życie: od narodzin (lub poczęcia) do śmierci (Reese, Overton, 1970). Zastąpiło pogląd, zgodnie z którym zmiany rozwojowe – rozumiane jako zmiany progresywne, przejawiające się w zastępowaniu niższych, mniej złożonych procesów, struktur, aktywności – przez procesy, struktury i aktywności bardziej złożone, doskonalsze, umożliwiające efektywniejsze radzenie sobie z zadaniami – zachodzą w pierwszych okresach życia, przede wszystkim w dzieciństwie i adolescencji. Są wskaźnikiem osiągania dojrzałości psychospołecznej i biologicznej, i warunkiem adaptacji do wymagań ról dorosłych. Odrzucenie „mocnego” lub „twardego” modelu rozwoju zakorzenionego w zmianach biologicznych (obejmujących morfologię, anatomię i procesy fizjologiczne) powiązanych z dojrzewaniem struktur organizmu poprzedzającym gotowość do rozrodu i rozród jest istotą nowego spojrzenia na życie człowieka. Konkurencyjne podejście zakłada „słaby” model rozwoju. Ogranicza, lecz nie odrzuca w sposób absolutny – kryterium zmiany rozwojowej rozumianego jako osiągnięcie przez strukturę, proces lub przez aktywność – wyższego poziomu, bardziej skomplikowanego, złożonego, a przez to bardziej doskonałego. Za wskaźnik rozwoju przyjmuje się w modelu słabym po prostu zmianę, także taką, która polega na uproszczeniu, ograniczeniu aktywności, przekształceniu struktury lub procesu. Zmiany tego drugiego rodzaju jednak nie należy sprowadzać do regresu. Jej istotą, podobnie jak w przypadku zmiany określanej jako progresywna, może być zarówno zmiana ilościowa, jak i zmiana jakościowa. Regres oznacza natomiast cofnięcie się stanu struktury i procesu do stanu wcześniejszego, co w przypadku form żywych, a taką jest człowiek, jest co najmniej dyskusyjne. W toku codziennej aktywności – w efekcie zdobywania nowych informacji (i wymiany substancji) – zachodzi nieustanna przebudowa struktur psychiki (i struktur biologicznych) oznaczająca zmiany ilościowe i/lub jakościowe. Nawet wydarzenia urazowe, traumatyczne, w wyniku których może dojść do zniszczenia struktury psychologicznej lub jej redukcji i wystąpienia zachowań przypominających przejawiane wcześniej, we wcześniejszych latach życia (np. w dzieciństwie, adolescencji), nie dowodzą zmiany regresywnej – rozumianej jako cofnięcie się stanu struktury lub procesu – albowiem w żadnym momencie rozwoju psychospołecznego nie można powrócić do punktu wyjścia. Zdobywanie nowych informacji lub ich wytwarzanie poprzez przepracowanie informacji wcześniej zebranych można traktować zatem jako generator rozwoju. Ograniczenie takich możliwości może skutkować zahamowaniem lub spowolnieniem rozwoju – może mieć walor adaptacyjny w niesprzyjających warunkach.

Rozwój i jego kontekst

Zatem nie tylko zmiany polegające na przechodzeniu struktury i procesu na wyższy poziom organizacji (klasyfikowane jako postępowe), ale także zmiany wskazujące na uproszczenie organizacji (niekiedy niewłaściwie klasyfikowane jako regresywne) składają się na rozwój. Wszystkie mają na celu przystosowanie do aktualnego i przyszłego kontekstu (Lerner, 2006), a stopień przystosowania pozostaje w zależności od możliwości procesów umysłowych, i w pewnym stopniu od kondycji somatycznej, a także wsparcia społecznego.

Zarówno zgodnie z modelem mocnym, jak i słabym przebieg zmian biologicznych można przedstawić w postaci krzywej wznoszącej się przez lat kilkanaście, niekiedy dłużej, do pewnego punktu, po osiągnięciu którego utrzymuje się przez dłuższy lub krótszy czas na względnie stałym poziomie, następnie obniża się aż do zaniku aktywności (wskaźnik zakończenia życia). Zmiany psychospołeczne można natomiast przedstawić w postaci krzywych o bardziej zróżnicowanym przebiegu – zindywidualizowanym i współzależnym ze zmianami kontekstu ekologicznego. Zindywidualizowanie wynika z interakcji programu genetycznego, oddziaływań społecznokulturowych i środowiska przyrodniczego, a przejawia się w aktywności. Rozwój można zatem rozpatrywać jako ciąg kierunkowych zmian (por. Zamiara, 1988) wyznaczających swój dalszy przebieg w czasie w granicach wyznaczonych przez współdziałanie z szeroko rozumianym kontekstem. Zblokowanie zmiany skutkuje zahamowaniem rozwoju – a ze względu na zmiany w środowisku zewnętrznym (społecznym i przyrodniczym) – ma znaczenie dezadaptacyjne. Procesy zmian są zatem warunkiem koniecznym przystosowania.

Na adaptację do warunków względnie stabilnych pozwala nawet słabe tempo zmian. Adaptacja do szybkich i/lub dużych zmian szeroko rozumianego kontekstu wymaga szybkich, dużych przekształceń aktywności podmiotu, a przede wszystkim przekształceń struktur jego umysłu. Tempo i zakres zmian kontekstu są odzwierciedleniem zmian cywilizacyjnych. (Adaptacja do nich wiąże się ze zmianami procesów równoważnia: wewnątrz struktur psychiki, pomiędzy nimi i pomiędzy strukturami psychiki a warunkami zewnętrznymi). Współcześnie dynamika zmian kontekstu nasila się i w konsekwencji przystosowanie wymaga coraz bardziej dynamicznych zmian w funkcjonowaniu psychospołecznym. Zrównoważenie tych zmian staje się – dla wielu jednostek – coraz trudniejsze, co może przejawiać się w chorobach psychicznych, psychosomatycznych, samobójstwach, uzależnieniach, jak i w odrzuceniu pewnych zdarzeń uznawanych czy to za „kamienie milowe”, wydarzenia krytyczne, czy wydarzenia normatywne w życiu człowieka. Obrazuje to koszty zmian kulturowych ponoszone przez jednostki i przez społeczności. Konsekwencje niemożności lub trudności zrównoważenia zmian indywidualnych i kontekstualnych w ciągu życia – niepokojące psychologów, socjologów, pedagogów, lekarzy czy polityków – skutkują także niekorzystnymi trendami demograficznymi, a w dłuższej perspektywie – kryzysem gospodarczym. Przekonuje to o konieczności analizy zachowania jednostki i jego zmian w powiązaniu z kontekstem społeczno-ekonomicznym i przyrodniczym.

Jako że zmiany w przebiegu życia jednostek i zmiany kontekstu, co już wcześniej podkreślono, są współzależne (por. Lerner, 2006), to przydatne w ich analizie może być podejście psychologii ekologicznej i podejście systemowe. Oba te podejścia są zintegrowane w koncepcji systemów ekologicznych Bronfenbrennera (1981).

Czy teoria psychologiczna podąża za czy wyprzedza zmiany indywidualnych ścieżek życia i ich kontekstu?

W literaturze specjalistycznej znajdujemy modele etapów życia lub cyklu życia bądź przebiegu zmian zaproponowane przez S. Freuda (2012/1916), C.G. Junga (1960), E.H. Eriksona (1982), koncepcje zmian struktury życia D.J. Levinsona (1986), zmian struktury aktywności Z. Pietrasińskiego (1990) lub cyklu zmian struktury społecznej, jaką jest rodzina zaproponowane przez E.M. Duvall (1957) lub M. Ziemską (2005), M. Tyszkową (1996) i H. Liberską (2014), modele zmian kariery zawodowej D.E. Supera (1957), D.C. Millera i W.H. Froma (1951), E.H. Scheina (1971) i inne. Chociaż analiza tych kilku wyżej wymienionych propozycji podejść naukowych do rozwoju człowieka wskazuje na pewną zgodność ich autorów co do cykliczności lub etapowości życia, to można jednak zauważyć różnice dotyczące liczby i długości etapów lub okresów bądź faz rozwojowych oraz wskaźników zmian. Za wskaźniki zmian uznaje się dylematy rozwojowe, role społeczne lub cele życiowe – traktowane jako zadania lub wyzwania rozwojowe, którym często nadaje się status normatywnych. Przywołane wyżej modele i koncepcje dotyczące rozwoju indywidualnego człowieka koncentrują się nie tylko na jego odmiennych aspektach – psychologicznym, rodzinnym lub zawodowym (por. Burack, 1984), ale też wiążą je z procesami o charakterze ponadjednostkowym.

Odmienne podejście do rozwoju proponuje J. Arnett (1999), który podważa powszechność celów, zadań lub ról społecznych. W konsekwencji powyższego nie mogą one stanowić podstawy rozróżniania okresów ani faz rozwojowych, ani opisu cyklu życia. Przywołany badacz akcentuje zindywidualizowany przebieg rozwoju człowieka i wskazuje na coraz liczniejsze przykłady odstępowania jednostek od pewnych dążeń (lub aktywności), traktowanych jako wyzwania rozwojowe (standardy, role społeczne, zadania lub cele życiowe). Rezygnacja jednostki z wpisania przynajmniej niektórych z nich w koncepcję własnej osoby skutkuje ich nieobecnością w planach życiowych. W konsekwencji zmienia się struktura treściowa i temporalna planów życiowych. Nieobecność w centrum tożsamości takich czy innych wartości przekłada się na nieobecność w planach życiowych celów i zadań, które ukierunkowują i organizują aktywność życiową w kolejnych etapach rozwoju indywidualnego. W efekcie bieg życia jednostki może odbiegać od prototypu kulturowego. W bardziej odległej perspektywie czasowej zwiększa się prawdopodobieństwo słabnięcia i zaniku pewnych oczekiwań społecznych wyznaczających (do tej pory) dążenia i zadania życiowe osób w różnym wieku. Zanik lub odrzucenia oczekiwań społecznych może skutkować brakiem społecznych wskaźników dla porównań ja – inni. W efekcie mogą wystąpić trudności z samookreśleniem, osiąganiem tożsamości, konstruowaniem drogi życiowej. Uwewnętrznione oczekiwania społeczne są dla jednostki podstawą ewaluacji aktywności. Pozytywna ocena samoskuteczności ma znaczenie dla uzyskania poczucia samospełnienia i poczucia dobrostanu. Zmniejszenie puli uwewnętrznionych wartości, norm i oczekiwań społecznych z jednej strony może ułatwić człowiekowi uzyskanie poczucia samospełnienia i poczucia dobrostanu, ale z drugiej strony może wiązać się z uproszczeniem lub zubożeniem jego aktywności, która jest uznawana za czynnik rozwoju. Porażka w realizacji niewielu oczekiwań wprowadzonych do koncepcji własnej osoby i drogi życiowej może mieć negatywne skutki dla bilansu życiowego, samooceny, poczucia własnej wartości i poczucia dobrostanu. Może to prowadzić do utraty sensu życia, obniżenia wskaźników zdrowia psychospołecznego, a nawet do targnięcia się na życie.

W przypadku sukcesu w realizacji niewielu zadań życiowych obecnych w koncepcji własnej osoby i drogi życiowej, podobnie jak w przypadku porażki, może pojawić się poczucie zagubienia i zaniku sensu dalszego życia spowodowane brakiem innych celów i zadań.

Niedostrzeżenie znaczenia lub rezygnacja z niektórych zadań życiowych postrzeganych jako wskaźniki aktywności – co już wyżej zasygnalizowano – może, choć niekoniecznie, prowadzić do zubożenia aktywności, jak i do rozbudowania preferowanych jej form w wybranych obszarach. Ta druga możliwość – w przypadku sukcesu – może mieć pozytywne konsekwencje dla rozwoju indywidualnego. W tych rozważaniach pod uwagę są brane przede wszystkim zadania aprobowane przez tak zwany ogół społeczny.

Brak zaangażowania w realizację takich lub innych dążeń wynikających z oczekiwań społecznych staje się niemal nową normą, czy nowym standardem. Koncepcja J. Arnetta spotyka się z uznaniem niektórych badaczy i z krytyką – innych. Można dyskutować ideę dostrzegalnej absolutyzacji zindywidualizowanego biegu życia, konsekwencje dla rozwoju społecznego uproszczenia treściowej i temporalnej struktury życia. Jeśli przyjmiemy, że struktura życia, struktura aktywności – dostępne zewnętrznemu poznaniu – odzwierciedlają życie wewnętrzne, struktury psychologiczne, to nasuwa się niepokojąca refleksja dotycząca ich redukcji. Jednak niekoniecznie tak musi być, bo zgodnie z wcześniejszymi rozważaniami nad modelem mocnym i słabym rozwoju – może to być przejaw osiągnięcia struktury nowej jakości.

W społeczeństwach o prostszej strukturze, określanych niekiedy jako pierwotne, można rozpoznać podstawowe cele i zadania życiowe charakterystyczne dla płci, wieku, a także statusu społeczno-ekonomicznego. Ewolucja społeczno-kulturowa prowadziła do znaczących zmian w organizacji życia społecznego i indywidualnego, w tym rozbudowy oczekiwań kierowanych przez ogół społeczny do obecnych w nim mniejszych grup i jednostek. Niektóre z nich (oczekiwań) dotyczą podporządkowania się wymaganiom kulturowym, a inne – zawierają w sobie kryterium wyjątkowości, niepowtarzalności, niezależności. Można by było powiedzieć, że współczesnym przyszło żyć w pięknych, a jednoczenie trudnych czasach/warunkach.

Szanse i zagrożenia dla rozwoju człowieka na przełomie wieku XX i XXI

Zmiany w podejściu badaczy do rozwoju człowieka wpisują się w ideę ery ponowoczesnej i postmodernistycznego społeczeństwa (post-modern society), charakteryzowanych poprzez informatyzację, nadprodukcję dóbr i jej konsekwencje w postaci konsumpcjonizmu, utowarowienie kultury i wielokulturowość, globalizację (Szacka, 2003), wybijającą się na szczyt hierarchii potrzebę autonomii, relatywizm i moratorium na tożsamość wspierane przez kult młodości, dążenie do wolności od zobowiązań i jednocześnie uzyskanie poczucia spełnienia i sukcesu. Odrzucenie, przynajmniej niektórych, oczekiwań społecznych wpisanych w tradycję kulturową – a z drugiej strony poszukiwanie wsparcia w kapitale społecznym dla uzyskania poczucia samorealizacji – można rozważać jako sprzeczne i/lub rozważać jako wskaźnik osadzenia rozwoju indywidualnego w warunkach wyznaczonych przez zmieniające się społeczeństwo. Byłby to zatem przejaw równoważenia relacji jednostka – grupa społeczna/społeczność.

Nasuwa się pytanie, czy można przyjąć, że w skali globalnej ryzyko (przypisane współczesnemu społeczeństwu (Beck, 2004)) związane z indywidualizacją, groźba osamotnienia wśród ludzi, osłabienie relacji społecznych, w tym intymnych, rodzinnych (co może skutkować utratą wsparcia społecznego) jest równoważone przez tendencje do radykalizacji lub minimalizmu. Oba rozwiązania – jak się wydaje – zakładają redukcję tożsamości, poczucia wolności lub niezależności. (Jeśli nie ma punktu odniesienia dla zakresu własnej autonomii, gdy nie można dostrzec granicy wolności w perspektywie czasu przyszłego lub jest ona bardzo wyraźna, sztywna, bliska teraźniejszości – to pojawia się problem z jej doświadczaniem).

W pracach K. Obuchowskiego (2000) znajdujemy ideę człowieka podmiotu, który ma szansę uzyskać poczucie autonomii poprzez skupienie aktywności na osiąganiu celów wyznaczonych przez siebie i realizacji stworzonej przez siebie koncepcji świata. Tu pojawia się pytanie o związki między autonomią i odpowiedzialnością za siebie i odpowiedzialnością za lub wobec innych – znaczących dla podmiotu – przynajmniej przez pewien czas. Cytowany badacz zdaje się dostrzegać pewną granicę dla autonomii jednostki, jaką jest poszanowanie dla poczucia podmiotowości innych. Bycie człowiekiem–podmiotem warunkuje nie tyle deklaracja poczucia odpowiedzialności nie tylko za siebie i za losy świata, ale przede wszystkim jej podjęcie. Konsekwencją takiego toru rozwoju współczesnego człowieka prowadzącego go do uzyskania statusu człowieka–podmiotu jest atrybut nowego indywidualizmu, inaczej zwanego neoindywidualizmem. Zawężenie aktywności człowieka do realizacji celów niepowiązanych z celami, potrzebami innych ludzi może być wskaźnikiem oderwania się od otoczenia (społecznego i przyrodniczego) i złudnego przekonania o autonomii. Postawienie granicy między światem rzeczywistym a światem fikcyjnym i zamknięcie się w tym drugim może być predyktorem dezadaptacji. Odizolowanie się od rzeczywistego świata uniemożliwia adaptację twórczą, albowiem brak wymiany, wzajemnych relacji skutkuje niemożliwością wywierania wpływu na otoczenie, czyli jego przekształcania zgodnie z koncepcją własnej osoby i koncepcją świata. Zanika proces równoważenia, który warunkuje adaptację, w szczególności adaptację twórczą. Zasadniczym celem adaptacji (twórczej) jest uzyskanie sensu życia, co wiąże się ze względną stałością celów w czasie i wypracowaniem zadań dalekich – jednak niejeden współczesny człowiek ma z tym trudności. W ostatnich dekadach, między innymi w związku z postępem cyfryzacji, coraz silniejszą ingerencją inteligencji artyficjalnej w życie ludzi (chociaż może nadal bardziej uzasadnione byłby mówienie o coraz większym poleganiu na przekazach medialnych i rozwiązaniach podsuwanych przez inteligencję sztuczną/maszynową), niepokojąca K. Obuchowskiego (i innych) słaba lub płynna granica między światem rzeczywistym a światem fikcyjnym zdaje się zanikać. Pojawia się w związku z tym kwestia odniesienia procesu adaptacji i trudności doświadczanych przez człowieka w adaptacji do obu światów: fikcyjnego, wirtualnego i rzeczywistego, społecznego i przyrodniczego – istniejących obiektywnie.

Dynamika kontekstu ekologicznego (życiowego) i procesy równoważenia będące efektem wzajemności relacji jednostka – kontekst (realny i wirtualny) – chociaż mogą zakłócać stabilność konstrukcji treściowej i hierarchicznej celów i dążeń, także zadań dalekich, to jednak oddziaływają na zmiany, chociaż nie wszystkim z nich można przyznać status zmian rozwojowych.

Rozwój a procesy równoważenia

Powróćmy do kwestii podstawowej zasygnalizowanej na wstępie, jaką jest rozumienie pojęcia rozwoju i zmiany rozwojowej. Warunkiem uznania zmiany struktury na różnych poziomach jej organizacji oraz zmiany w funkcjonowaniu za rozwojową jest jej znaczenie adaptacyjne. Chodzi nie o podporządkowanie się jednostki (człowieka) do warunków lub wymogów środowiska zewnętrznego, a raczej o zrównoważenie warunków zewnętrznych i wewnętrznych, które jest bardziej procesem niż stanem. Równoważenie obejmuje wszystkie poziomy organizacji życia, poczynając od najbardziej podstawowych (poziom procesów biochemicznych) aż do najbardziej złożonych – ponadjednostkowych. Zmiany o charakterze biologicznym, psychologicznym i społecznym, wreszcie duchowym są ze sobą powiązane, a powiązanie to jest dynamiczne i zindywidualizowane. Dynamika i zindywidualizowanie zmian są efektem współzależności zmienności zaprogramowanej genetycznie i zmienności środowiskowej regulowanej przez procesy równoważenia zachodzące w czasie (mechnizm ekwilibracji) (por. Piaget, 1981; Liberska, 2020). Środowisko jest rozumiane szeroko jako środowisko wewnętrzne i zewnętrzne, w tym przyrodnicze (wewnątrzorganizmalne i pozaorganizmalne) i społeczne (rodzinne, szkolne, zawodowe, sąsiedzkie i inne). To powiązanie można wyraźnie dostrzec w podejściu holistycznym. W życiu człowieka (jako jednostki/indywiduum) i społeczeństwa ważny jest nie tylko wymiar fizyczny czasu, ale także wymiar kulturowy, historyczny, które są znaczące dla indywidualnego postrzegania czasu psychologicznego (por. Trempała, 2000). Propozycję całościowego ujęcia wielości współzależnych środowisk, w których przebiega życie człowieka, daje podejście systemowe i teoria ekologiczna (Bronfenbrenner, 1981; Bronfenbrenner, Morris, 2006).

Nowy wirtualny kontekst rozwoju

Czekamy na nowe podejście do rozwoju człowieka i społeczeństwa. Czy psychologowie zbliżyli się do granicy rozumienia zmiany i szczególnej kategorii, jaką jest zmiana rozwojowa? (Niedawno podjęto, wspomnianą wyżej, dyskusję nad racjonalności w badaniach rozwoju człowieka (Bakiera, 2023; Cieciuch, 2023; Niemczyński, 2023; Trempała, 2023). Czy zainicjuje nowe podejście do rozwoju człowieka we współzależnych kontekstach: wirtualnym i realnym?).

Podejście life-span development rozszerzyło proces rozwoju i w pewnym stopniu uwolniło nas od niepokoju dotyczącego negatywnych zmian związanych ze starzeniem biologicznym i psychologicznym. Z drugiej strony otworzyło oczekiwania dotyczące rozwoju rozumianego jako osiąganie stanów doskonalszych. To może skutkować – przynajmniej w przypadku niektórych – niepokojem o sprostanie zmieniającym się oczekiwaniom społecznym i własnym wyśrubowanym standardom „stawania się coraz doskonalszym”.

Jedynym wyjściem może wydawać się osadzenie lub zamknięcie życia w świecie wirtualnym, który stwarza wrażenie „pełni życia”, (niemal) nieograniczonych możliwości doznań, zaspokojenia wszelkich potrzeb – przy (pozornie) małych kosztach indywidualnych. Czy wobec tego faktycznie dochodzi do uproszczenia struktury życia lub rezygnacji z osiągania wielu celów życiowych, czy raczej są one przenoszone do świata wirtualnego (?), który za moment – dzięki IA (SI) – może stać się jedynym nam znanym. W ten sposób dochodzimy do potwierdzenia nieustającej roli aktywności w adaptacji do kontekstu.

Literatura cytowana