Roman Ossowski Recenzje i Sprawozdania: Jerzy Brzeziński, Piotr Oleś (2021). O psychologii i psychologach. Między uniwersytetem a praktyką społeczną. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN (ss. 564)

Recenzja jest dostępna na warunkach międzynarodowej licencji 4.0 (CC BY-NC-ND 4.0).

Recenzent monografii Dariusz Doliński napisał: „Jerzy Brzeziński i Piotr Oleś stawiają pytanie: jak uprawiać niełatwy zawód psychologa, by był nieustannym wyzwaniem – dla siebie i innych, jak nie popaść w rutynę i nie dokonywać nieuzasadnionych uproszczeń? Czytelnik znajdzie w tej książce kompendium wiedzy na temat ścieżki kształcenia psychologów, możliwości poszerzania kompetencji zawodowych czy rozwoju kariery akademickiej. Autorzy wskazują na standardy prowadzenia badań naukowych, nauczania psychologii, a także dobre praktyki prowadzenia działalności profesjonalnej. Nie unikają przy tym krytyki zjawisk i procesów, które negatywnie wpływają na tożsamość zawodową psychologów oraz społeczne zaufanie do nich” (z recenzji wydawniczej).

Autorami monografii jest dwóch bardzo doświadczonych naukowców podejmujących w swojej długiej działalności akademickiej trudne problemy z zakresu metodologii badań naukowych, etyki badań psychologicznych, jakości życia oraz ważne i wrażliwe problemy życia akademickiego. Monografia wyrosła z potrzeby napomnienia, że nie wszystko jest na sprzedaż, a zawód psychologa jest zawodem zaufania publicznego. To zobowiązuje, zwłaszcza w dzisiejszym dziurawym świecie wartości.

Monografia składa się z czterech części:

– Część I. Psychologia jako nauka;

– Część II. Problemy kształcenia psychologów;

– Część III. Psycholog jako profesjonalista;

– Część IV. Nie tylko wiedza.

Pisząc tę monografię, Autorzy zamierzali:

– zainspirować psychologów do przestrzegania kryteriów dobrych praktyk psychologicznych w badaniach naukowych, kształceniu, świadczeniu usług psychologicznych i innych;

– wskazać na konieczność budowania relacji między laboratorium badań naukowych a refleksyjnym zastosowaniem wyników badań w laboratorium w praktyce;

– skłaniać psychologów do osobistej identyfikacji z zawodową tożsamością psychologa i jego misji jako zawodu zaufania publicznego.

Moim zdaniem, te trzy zamierzenia zostały osiągnięte w pełni.

Książkę czyta się z przyjemnością i zainteresowaniem, ponieważ tekst został zredagowany z dużą starannością językową, znawstwem problemów oraz z szacunkiem dla czytelnika. Zawdzięczamy to autorom tekstu i redaktorom wydania. Dzięki nim treści są łatwe w recepcji i w ich zrozumieniu. Pomaga w tym także strona graficzna wydania oraz wyraźne wyodrębnienie poszczególnych kwestii.

W część pierwszej Psychologia jako nauka autorzy prezentują podstawowe kwestie z zakresu przedmiotu badań, jak i metody. Uczynili to w sposób nowatorski, kładąc ogromny nacisk na troskę o naukowe fakty oparte na dowodach oraz na metodę badań. W psychologii nie można opierać się na poczuciach, lecz na faktach, za którymi stoi wiarygodna metoda. Ważną rolę odgrywają badania interdyscyplinarne.

Druga część Problemy kształcenia psychologów dotyczy koncepcji kształcenia psychologów. Ta część dzieła jest obszerna i obejmuje historię kształcenia psychologów, a także aktualne praktyki kształcenia oraz doskonalenia zawodowego psychologów po dyplomie. Autorzy opisali ewolucję w koncepcji kształcenia studentów – zideologizowane początki kształcenia studentów (1950 r.) w duchu stalinowskim, „poluzowanie” po roku 1956, pozytywne zmiany po 1990 roku. Niestety, dzisiaj kształcimy wielu psychologów i nie zawsze opierając się na najwyższych standardach.

Autorzy monografii położyli nacisk na przygotowanie do wykonywania zawodu psychologa zgodnie z zasadą META (Metodologia, Etyka, Teoria, Aplikacja). Wiele jest uwag krytycznych pod adresem dzisiejszych rozstrzygnięć prawnych. Wyrażono wiele troski o jakość kształcenia psychologów, czego następstwem będzie jakość usług psychologicznych.

Część trzecia Psycholog jako profesjonalista. Formalne ukończenie studiów upoważnia do wykonywania zawodu psychologa. Psycholog w swojej działalności praktycznej występuje w dwóch rolach: badacza i profesjonalisty. Autorzy monografii zwracają uwagę, że psychologowie w swojej praktyce pomocowej powinni zawsze opierać się na dowodach zebranych w rzetelnie przeprowadzonych badaniach i nie ulegać wiedzy zaczerpniętej z „harlekinów psychologicznych”.

Wiele podpowiedzi i uwag wyrażono pod adresem ról, jakie odgrywa psycholog – roli eksperta, popularyzatora wiedzy, angażującego się w działalność społeczną oraz w wyzwania współczesnego świata. Pod wpływem przemyśleń autorów można własną działalność istotnie zmodyfikować i udoskonalić.

Wartość tej części monografii polega na prowokowaniu czytelnika do dyskursu dotyczącego strategii kształcenia psychologów i standardów wykonywania zawodu psychologa od magistra do profesora. Także w wymiarze etycznym.

Część czwarta Nie tylko wiedza. W tej części monografii autorzy opisują bardzo ważne przymioty psychologa wykonującego profesjonalnie swój zawód. Oto one:

– nie tylko wiedza, lecz także empatia;

– wrażliwość etyczna w roli badacza i profesjonalisty;

– poszanowanie praw klientów, pacjentów i innych adresatów usług psychologicznych.

Profesjonalizm to synteza wiedzy i empatii. Dlatego autorzy wyróżniają osiem cnót psychologa – uważność, otwartość, wrażliwość, asertywność, rzetelność, odpowiedzialność, dalekowzroczność, pokora. „Jednym z warunków realizacji wymienionych cnót jest wewnętrzna wolność psychologa, która oznacza świadomość, że w pracy dla człowieka i z człowiekiem trzeba zachować niezależność od zewnętrznych i wewnętrznych uwarunkowań. Psycholog nie może kierować się opinią otoczenia ani uprzedzeniami, a informacje pochodzące od innych (spoza zespołu diagnostycznego) na temat klientów lub pacjentów ma brać w nawias, samemu je zbierać i sprawdzać” (s. 401).

Autorzy monografii ubolewają, że wykonywanie zawodu psychologa jest słabo osadzone w systemie prawnym. Mało jest regulacji prawnych dotyczących wykonywania zawodu psychologa. A szkoda. Na przykład ogłoszenie na domu: „Gabinet psychologiczny: chiromancja”. Takiej sytuacji nie ma w zawodach medycznych. W przypadku psychologów z protestem na tego rodzaju praktyki można jedynie odwołać się do Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, które może napomnieć psychologa, ale nie dysponuje innymi sankcjami, jak to ma miejsce w pozostałych zawodach zaufania publicznego.

Opisane w wielkim skrócie przewodnie myśli J. Brzezińskiego i P. Olesia zasługują na upowszechnienie w formie podstawowego kanonu lektury w uniwersyteckim kształceniu psychologów, psychologów uprawiających zawód psychologa, a także kadr naukowych z zakresu psychologii.

W dzisiejszym świecie, w którym wszystko jest na sprzedaż i do załatwienia, cenne jest przypomnienie o wartościach etycznych, które legły u podstaw dobrze rozumianego Człowieczeństwa tak bardzo kultywowanego w europejskiej tradycji. W swojej recenzji wydawniczej monografii Stanisława Steuden napisała: „Odwoływanie się Autorów do korzeni filozoficznych i antropologii stanowi o tym, że troska o wysokie standardy kształcenia na poziomie akademickim wynika przede wszystkim z tego, że centralnym i ostatecznym punktem odniesienia jest Człowiek”.

O tym zawsze warto pamiętać.

Roman Ossowski