Karolina Kaliszewska Recenzja: Psychologia wychowania. Wybrane problemy (2020), red. nauk. H. Liberska, J. Trempała. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN

Recenzja jest dostępna na warunkach międzynarodowej licencji 4.0 (CC BY-NC-ND 4.0).

Recenzowania książka pt. Psychologia wychowania. Wybrane problemy to doskonała monografia przygotowana przez znamienitych psychologów, której redaktorami naukowymi są Hanna Liberska i Janusz Trempała. Stanowi ona ogromne przedsięwzięcie naukowe ukazujące dorobek naukowobadawczy w psychologii wychowania zarówno w zakresie nowych, jak i tradycyjnych obszarów.

Do trudnych zadań redaktorów opracowań zbiorowych należy systematyzacja wcześniejszych opracowań i aktualnych wyników badań. Dokładna analiza spisu treści książki oraz wnikliwa lektura poszczególnych tekstów pozwala stwierdzić, że z zadania tego redaktorzy omawianej monografii i autorzy rozdziałów wywiązali się znakomicie. Praca posiada logiczny układ, a treści poszczególnych części zostały dokładnie przemyślane. Analiza poszczególnych tekstów wskazuje, że są one interesujące i oryginalne pod względem merytorycznym, stylu wypowiedzi i krytycznego oglądu podejmowanych rozważań. Ukazują kompetencje autorów, wskazują na znajomość przedmiotu oraz doświadczenia praktyczne. Wprowadzenie w problem, określenie podstawowych pojęć, redefinicja pojęć dotychczas funkcjonujących w literaturze naukowej polskiej i światowej z zakresu psychologii wychowania i pokrewnych, dobór treści, sposób ich ustrukturowania przez redaktorów i sposób zaprezentowania przez autorów ukazuje nie tylko ogrom odkryć naukowych w omawianej subdyscyplinie psychologii, ale także nowe problemy i nowe obszary do rozpoznania.

Omawiana publikacja jest bardzo solidnym opracowaniem naukowym. Z pewnością stanowi to zasługę autorów poszczególnych rozdziałów. Łatwo można zorientować się, czytając kolejne rozdziały, że większość twórców cechuje się nie tylko szeroką wiedzą z zakresu psychologii wychowania, ale także ma bogate doświadczenie praktyczne w subdyscyplinie. Problemy, które poruszają, nie są im obojętne. Piszą o nich z dużym zaangażowaniem (nie przekraczają jednak standardów naukowych).

Na monografię składa się dwadzieścia osiem oryginalnym opracowań przygotowanych przez wybitnych psychologów (teoretyków i praktyków) reprezentujących polskie ośrodki akademickie. Zamysłem wyznaczającym uporządkowanie treści w książce był ich podział na trzy części: Podstawy teoretyczne, Kluczowe obszary psychologii wychowania oraz Psychologia wychowania w praktyce: wybrane problemy.

Po interesujących tekstach wstępnych, tj. Przedmowie i Wprowadzeniu autorstwa Hanny Liberskiej i Janusza Trempały, czytelnik ma możliwość zapoznania się z podstawami teoretycznymi psychologii wychowania. Trzy rozdziały składające się na omawianą część I książki odnoszą się do historii rozwoju psychologii wychowania do 1939 roku. Zgłębiają początki refleksji teoretycznej oraz przedstawiają pionierów i prekursorów psychologii wychowania. W kolejnym (drugim) rozdziale części I, którego autorem jest Janusz Trempała, odnajdujemy bardzo interesującą i cenną prezentację psychologii wychowania jako odrębnej dyscypliny psychologii posiadającej własny przedmiot oraz swoiste cele i metody badań. W opracowaniu Janusz Trempała wskazuje na kształtowanie się psychologii wychowania, naukową terminologię, traktowanie psychologii wychowania jako odrębnej (sub)dyscypliny badań psychologicznych, związek kształcenia i wychowania z rozwojem człowieka oraz proponuje ujęcie przedmiotu badań psychologii wychowawczej jako stosowanej psychologii rozwoju człowieka. Potwierdzenie statusu naukowego psychologii wychowania można też odnaleźć w trzecim rozdziale części I. Autorka tego rozdziału, Hanna Liberska, bardzo wnikliwie i z dużym znawstwem przedstawia podstawowe teorie i koncepcje psychologii wychowania i uczenia się. Rozdział ten zamyka oryginalna analiza porównawcza wiodących koncepcji.

Na część II Kluczowe obszary psychologii wychowania składają się cztery obszerne rozdziały przybliżające m.in. znaczenie dla rozwoju i wychowania człowieka (a) procesów poznawczych (funkcje wykonawcze, uczenie się i nauczanie, w tym związki informacji i wiedzy w dobie globalizacji), (b) rozwoju emocjonalno-społecznego (emocje i motywacja, system wartości człowieka w ciągu życia, samoregulacja i adaptacja), (c) różnic indywidualnych (znaczenie zdolności, kompetencji i osobowość dla procesu wychowania) oraz (d) uwarunkowań rozwoju i wychowania (biologiczne podstawy nauczania i wychowania, środowiskowe uwarunkowania rozwoju i wychowania w okresie dzieciństwa, środowiska rozwoju i wychowania: od dzieciństwa do dorosłości oraz interakcje społeczne).

W części III Psychologia wychowania w praktyce: wybrane problemy, stanowiącej najbardziej obszerną część monografii, redaktorzy książki umieścili dziesięć rozdziałów. Poruszają one wielce istotne kwestie związane z pracą psychologów wychowawczych z rodziną, w tym z rolą rodziców w systemie wychowania instytucjonalnego oraz pracą z rodzicami i rodziną. Opisują pracę psychologów wychowawczych w szkole obejmującą działania nie tylko na rzecz uczniów, ale także nauczycieli czy wychowawców. Psychologowie wychowawczy pracują m.in. z dziećmi i młodzieżą pełnosprawną nad rozpoznawaniem i rozwijaniem potencjału rozwojowego uczniów. Do zadań psychologa wychowawczego należy też praca z dziećmi i młodzieżą o nietypowym rozwoju, z uczniami z zaburzonym zachowaniem (z problemami internalizacyjnymi i eksternalizacyjnymi) oraz osobami pochodzącymi z grup mniejszościowych. W części III recenzowanej książki znajdujemy też zagadnienia dotyczące roli psychologów wychowawczych w poradnictwie zawodowym. Mamy tu również omówienie działań psychologów wychowawczych w zakresie edukacji zdrowotnej, seksualnej. Bardzo cennym zabiegiem redaktorów jest wprowadzenie pod koniec części III monografii treści odnoszących się do nowych obszarów oddziaływań wychowawczych, a zwłaszcza do wychowania obywatelskiego i środowiskowego. Szczególnie interesująca jest prezentacja znaczenia obywatelstwa, rozmienienia roli obywatela oraz ujmowanie wychowania obywatelskiego jako wychowania środowiskowego. Ukierunkowanie na nowe obszary psychologii wychowawczej można też dostrzec w ostatnim w części III tekście podnoszącym problematykę organizacji w systemie wychowania. Zawiera on interesujące treści odnoszące się m.in. do założeń idei sieciowego rozwoju systemów edukacyjnych, założeń organizacji placówek edukacyjnych oraz struktury i organizacji środowiska wychowawczego.

Dokonując oceny wskazanych wyżej podrozdziałów, świadomie ograniczyłam zakres dyskusji nad poszczególnymi tekstami. Decyzja ta spowodowana była jakością poszczególnych opracowań, które zostały dokładnie przemyślane przez autorów, ale także przedyskutowane z redaktorami książki. Rozdziały zostały przygotowane rzetelnie, są ujednolicone w zakresie formy przypisów. Zebrany bardzo bogaty materiał, poza tym, że stanowi cenne źródło wiedzy, dowodzi jednocześnie, jak ważna i poznawczo interesująca jest to problematyka oraz jak wielki jest potencjał zainteresowanych nią osób w różnych środowiskach zarówno akademickich, jak i pozaakademickich. Jestem przekonana, że książka będzie się cieszyła zainteresowaniem, tym bardziej że w krajowej literaturze odczuwa się wyraźny brak opracowań na temat psychologii wychowania. Recenzowana monografia będzie znaczącą pozycją na naszym rynku wydawniczym. Zaspokoi ona oczekiwania szerokiego kręgu odbiorców. Jest to cenna pomoc dydaktyczna, ważne źródło informacji dla specjalistów i studentów wielu kierunków, także dla środowisk kreujących politykę edukacyjną, społeczną, przedstawicieli administracji rządowej i lokalnej oraz rodzin.

Podsumowując, należy podkreślić, że wielkim walorem książki pt. Psychologia wychowania. Wybrane problemy jest poznawcza, społeczna oraz praktyczna doniosłość podjętej problematyki. Jest to pierwsze w Polsce wieloautorskie i wieloośrodkowe opracowanie poświęcone problematyce psychologii wychowania.

Karolina Kaliszewska