Dorota Suwalska-Barancewicz ZNACZENIE ZALEŻNOŚCI INTERPERSONALNEJ DLA JAKOŚCI BLISKICH RELACJI W DOROSŁOŚCI

Polskie Forum Psychologiczne, 2015, tom 20, numer 3, s. 324-341
DOI: 10.14656/PFP20150303

ZNACZENIE ZALEŻNOŚCI INTERPERSONALNEJ
DLA JAKOŚCI BLISKICH RELACJI W DOROSŁOŚCI
Dorota Suwalska-Barancewicz
Instytut Psychologii, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
Institute of Psychology, Kazimierz Wielki University in Bydgoszcz

IMPORTANCE OF INTERPERSONAL DEPENDENCY FOR QUALITY OF
CLOSE RELATIONSHIPS IN ADULTHOOD

Summary. The interest in the significance of dependency for various dimensions
of human functioning is an aspect that requires particular attention especially due
to the fact that up to the present day it has remained as not fully defined and
solved. The recognition of the role of dependency could be of great value for the
compilation of intervention programmes for couple therapy and at the same time
contribute to the improvement of the quality of functioning of a dyad.
Dependence formed in the earliest years of life as a result of contact with loved
ones natural guardians, innate part of human nature (Bornstein, 1992). Acquired
in the course of later experiences with others may take the form of pathology and
dysfunction disrupting relationships, but also be a manifestation of the proper
functioning of a dyad (Bornstein, Languirand, 2003).
This paper presents the concept and dependencies in the psychological literature
(both adaptive and maladaptive). Special attention was paid to the importance of
a healthy dependency for human functioning and its role in shaping the intimate
relationships.
Key words: dependency, close relationships, quality of relationships

Wprowadzenie
Bliskie relacje partnerskie stanowią istotny element psychologicznego dobrostanu człowieka, są źródłem szczęścia, zadowolenia i satysfakcji (Ryff, Singer, 2000).
Znamienna rola bliskich relacji w wielu wymiarach ludzkiego funkcjonowania wielokrotnie poruszana jest w licznych studiach empirycznych oraz w bogato udokumentowanej literaturze psychologicznej i socjologicznej (Argyle, 1996; Dwyer, 2006;
Janicka, 2006; Szlendak, 2010). W ostatnich latach wzrosło zainteresowanie badaczy
konstrukcją zależności ze względu na jej znaczenie dla dynamiki bliskich relacji
i poczucia indywidualnego dobrostanu psychicznego (Alonso-Arbiol, Shaver, Yárnoz, 2002).
Adres do korespondencji: Dorota Suwalska-Barancewicz, e-mail, dsbarancewicz@ukw.edu.pl
strona 324

Zależność kształtowana w najwcześniejszych latach życia w wyniku kontaktów
z najbliższymi opiekunami jest naturalną, wrodzoną częścią natury ludzkiej (Bornstein, 1992). Nabywana w toku późniejszych doświadczeń z innymi może przybrać formę patologii i dysfunkcji zaburzających relacje międzyludzkie, ale także
być przejawem prawidłowego funkcjonowania związków diadycznych (Bornstein,
Languirand, 2003). Jej specyfika, charakter oraz różnorodność, jak również znaczenie dla przebiegu relacji między partnerami zostaną przestawione w niniejszym
artykule.
Pojęcie i rodzaje zależności w literaturze psychologicznej
Problematyka zależności interpersonalnej posiada bogatą tradycję badawczą,
(Hirshfeld i in., 1977; Bornstein, 1992; Rude, Burnham, 1995; Pincus, Gurtman,
1995; Rathus, O’Leary, 1997; Pincus, Wilson, 2001; Ryan i in., 2005; Haggerty, Blake, Siefert, 2010). Ze względu na uniwersalność doświadczania zależności na przestrzeni życia wśród ludzi różnych kultur, nie jest zaskakujące, że budzi ona stałe
zainteresowanie badaczy, dla których celem jest poznanie dynamiki, korelatów
i  konsekwencji zależności dla rozwoju funkcjonowania człowieka. Zależność jest
traktowana jako wieloaspektowy konstrukt psychospołeczny bądź zespół stabilnych, wzajemnie powiązanych cech osobowości (Bornstein, 1993). Ceniony badacz
– Bornstein (1992) definiuje zależność jako rdzeń ludzkich relacji, budowanych już
od wczesnych okresów życia do późnych sędziwych lat (Faith, 2009). Przyjmuje, że
jest ona zjawiskiem uniwersalnym, występującym w rozwoju każdej jednostki we
wszystkich kulturach. Niektórzy badacze wskazują na znaczenie kształtowania się
zależnych relacji z innymi dla autonomii podmiotu (Górska, 2004). We wczesnych
latach życia zależność dziecka od opiekuna wiąże się z potrzebą uzyskania ochrony, opieki i wsparcia. Wielu badaczy wiąże zjawisko zależności z centralną potrzebą bycia blisko innych oraz – jak przed chwilą wspomniano – dążeniem osoby zależnej do uzyskania i utrzymania wspierających relacji (Birtchnell, 1988; Bornstein,
1992; Fiori, Consedine, Magai, 2008).
Pewien poziom zależności jest konieczny, normalny i charakteryzuje naturę
wysoko uspołecznionych zwierząt, także ludzi (Alonso-Arbiol, Shaver, Yárnoz,
2002; Lowyck i in., 2008). Bornstein (1992) wielokrotnie podkreśla, że rdzeniem motywacji osób zależnych jest pragnienie i potrzeba posiadania relacji, dzięki którym
możliwe będzie uzyskanie aprobaty, wsparcia i poczucia bezpieczeństwa. Taka motywacja nie jest z natury negatywna ani pozytywna, jednak często zyskuje zabarwienie pejoratywne, gdyż sugeruje, że potrzeba polegania na innych oraz uzyskiwania
pomocy czy wsparcia jest nieadekwatna do wieku bądź nadmierna oraz przyczynia
się do zmniejszenia samowystarczalności i autonomii. Tendencja ta w dużej mierze zauważana jest w kulturach zachodnich, gdzie zależność postrzegana jest jako
oznaka słabości i wskazywana jako cecha, która powinna ulegać osłabianiu w toku
rozwoju człowieka (Feeney, 2007). Guisinger i Blatt (1994), Hogan (1983) oraz Buss
(1991) postulują jednak, że owa motywacja, której celem jest uzyskanie opieki
i wsparcia w relacji, stanowi fundamentalną podstawę ludzkiej osobowości, a zważywszy na naciski i wyzwania życia społecznego ma ona istotne znaczenie dla
funkcjonowania psychologicznego, emocjonalnego i behawioralnego człowieka.
strona 325

Zależność jest opisywana w literaturze przedmiotu jako zachowanie jednostki
w określonych sytuacjach (Shilkret, Masling, 1981), jej aktualny stan psychospołeczny (Bowlby, 2007), cecha osobowości, wykazująca spójność i stabilność czasową
w różnych sytuacjach (Hirschfeld i in., 1977), bądź jako typ osobowości, który może
narazić na psychopatologię (Blatt, Zuroff, 1992; Bornstein, 1992, 1993), również
jako zaburzenie osobowości (Seligman, Walker, Rosenhan, 2003) albo element relacji w bliskich związkach interpersonalnych (Babiuch, Kriegelewicz, 2000; Rathus,
O’Leary, 1997). Ten szeroki zakres treści nadawany pojęciu „zależność” tworzy dymensję od normalności do nieprawidłowości. Stąd też jednym z wyzwań dla zrozumienia znaczenia zależności w życiu człowieka jest dokładne rozróżnienie między jej charakterem adaptacyjnym i nieadaptacyjnym (Bornstein, Greenberg, 1991;
Bornstein, Kennedy, 1994).
Zależność interpersonalna w ujęciu Roberta F. Bornsteina

Na podstawie analizy wielu prac dotyczących zależności, Bornstein dokonał
próby zdefiniowania jej składników, którą można uznać za syntetyczną bądź eklektyczną. Zgodnie z jego propozycją zależność może być rozumiana i objaśniana za
pośrednictwem czterech komponentów (rycina 1):
1. Komponent motywacyjny: wyraźne zapotrzebowanie na wsparcie, porady
i akceptację innych;
 
2. 2.
Komponent
poznawczy:
percepcja
samegosamego
siebie jako
Komponent
poznawczy:
percepcja
siebieosoby
jako bezsilnej
osoby
bezsilnej
i nieskutecznej;
i nieskutecznej;
3. 3.
Komponent
afektywny:
skłonność
do niepokoju,
gdy wymagane
jest autonoKomponent
afektywny:
skłonność
do niepokoju,
gdy wymagane
jest autonomiczne
miczne
funkcjonowanie;
funkcjonowanie;
4. 4.
Komponent
behawioralny:
tendencja
do szukania
pomocy pomocy
i wsparciai wsparcia
Komponent
behawioralny:
tendencja
do
szukania
w relacjach
interpersonalnych
(Bornstein,
Cecero,
2000).
w relacjach interpersonalnych (Bornstein, Cecero, 2000).

komponent 
motywacyjny

komponent 
poznawczy

interpersonalna 
zależność

komponent 
afektywny

komponent 
behawioralny

 
Rycina 1. Graficzna prezentacja komponentów zależności interpersonalnej
Rycina 1.opracowanie
Graficzna prezentacja
zależności
interpersonalnej
Źródło:
własne nakomponentów
podstawie: Bornstein,
Cecero,
2000

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bornstein, Cecero, 2000

Treść tych komponentów wyznacza z kolei mniej i bardziej adaptacyjne rodzaje zależności:

destruktywną, nadmierną zależność (destructive overdependence; DO), dysfunkcjonalne

odłączenie (dysfunctional detachment; DD) i zdrową zależność (healthy dependency; HD).

strona
326
W tabeli
1 zestawiono
wymienione rodzaje zależności wraz z charakterystyczną dla nich
treścią

komponentów

motywacyjnych,

poznawczych,

afektywnych

i

behawioralnych

(Bornstein i in., 2003; Haggerty, Blake, Siefert, 2010).
Tabela 1. Rodzaje zależności
Rodzaj
zależności
DO

POZNAWCZY
Postrzeganie

Komponenty zależności
EMOCJONALNY
MOTYWACYJNY
Obawy
Pragnienie

BEHAWIORALNY
Przyleganie,

Treść tych komponentów wyznacza z kolei mniej i bardziej adaptacyjne rodzaje zależności: destruktywną, nadmierną zależność (destructive overdependence; DO),
dysfunkcjonalne odłączenie (dysfunctional detachment; DD) i zdrową zależność (healthy dependency; HD). W tabeli 1 zestawiono wymienione rodzaje zależności wraz
z charakterystyczną dla nich treścią komponentów motywacyjnych, poznawczych,
afektywnych i behawioralnych (Bornstein i in., 2003; Haggerty, Blake, Siefert, 2010).
Tabela 1. Rodzaje zależności
Rodzaj
zależności

Poznawczy

Komponenty zależności
Emocjonalny Motywacyjny

Obawy
DO
Postrzeganie
o negatywne
Destruktywna, siebie jako oso- oceny, odrzunadmierna
by słabej
cenie
zależność
i nieudolnej
i zaniepokojenie

DD
Dysfunkcjonalne odłączenie

HD
Zdrowa
zależność

Percepcja innych jako raniących
i niegodnych
zaufania

Behawioralny
Przyleganie,
nieodstępoPragnienie
wanie, poutrzymania
szukiwanie
relacji
uspokojenia,
z opiekunami/
prezentacja
autorytetami
siebie jako osoby bezradnej

Lęk przed
Pragnienie
Społeczne
byciem zranio- zdystansowa- unikanie, prenym
nia się od in- zentacja siebie
i przytłoczo- nych, potrzeba
jako osoby
nym
kontroli
sztywnej

Postrzeganie
siebie jako
Poczucie bezosoby kompe- pieczeństwa
tentnej,
w intymności,
a innych jako zaufanie, autogodnych zanomia
ufania

Pragnienie
bliskości
w kontekście
autonomii
i samodzielności

Autonomiczne
funkcjonowanie, prawidłowe poszukiwanie pomocy

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Haggerty, Blake, Siefert (2010, s. 341) i Bornstein
i in. (2003, s. 66)

Wyróżnione trzy rodzaje zależności przedstawić można na osi, która rozciąga
się od dysfunkcjonalnego oddzielenia poprzez zdrową zależność, aż po jej niepożądaną formę – nadmierną, patologiczną zależność (rycina 2).

strona 327

(2003, s. 66)

Wyróżnione trzy rodzaje zależności przedstawić można na osi, która rozciąga się od
dysfunkcjonalnego oddzielenia poprzez zdrową zależność, aż po jej niepożądaną formę –
nadmierną, patologiczną zależność (ryc. 2).
dysfunkcjonalne odłączenie

wrogość, podejrzliwość, 
zamknięcie

zdrowa zależność

bezpieczeństwo, 
ufność, 
elsatyczność

nadmierna zależność

niepewność, lęk, 
przylgnięcie 
 

Ryc. 2. Rodzaje zależności w ujęciu Bornsteina
Rycina
2. opracowanie
Rodzaje zależności
w ujęciu Bornsteina
Źródło:
własne na podstawie:
Bornstein, Languirand, 2003

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bornstein, Languirand, 2003
Na lewym krańcu osi znajduje się dysfunkcjonalne odłącznie, które jest definiowane

Na lewym krańcu osi znajduje się dysfunkcjonalne odłącznie, które jest definiowane jako niezdolność jednostki do pielęgnowania relacji międzyludzkich i okaodpowiednich
afiliacyjnychafiliacyjnych
zachowań (Birtchnell,
1987,(Birtchnell,
1996; za: Haggerty,
Blake,za:
Siefert,
zywania
odpowiednich
zachowań
1987, 1996,
Haggerty,2010).
Blake,
Siefert, 2010).odłączenie
Dysfunkcjonalne
odłączenie
charakteryzuje
się niezdolnoDysfunkcjonalne
charakteryzuje
się niezdolnością
czy też niechęcią
do
ścią
czy
też
niechęcią
do
kultywowania
więzi
społecznych
i
angażowania
się
kultywowania więzi społecznych i angażowania się w zachowania adaptacyjno-afiliacyjnew zachowania adaptacyjno-afiliacyjne (Bornstein, 1993). Odłączenie wiąże się z licznymi
(Bornstein, 1993). Odłączenie wiąże się z licznymi problemami, jakie pojawiają się
problemami,
jakie pojawiają się w relacjach interpersonalnych. Może być wynikiem
w relacjach interpersonalnych.
Może być
wynikiem wczesnodziecięcych
doświadczeń,
wczesnodziecięcych
doświadczeń,
podkreślających
niezależność kosztem
powiązania
z bliskimi.niezależność
Doświadczenia
mogą się zprzyczyniać
do występowania
intrappodkreślających
kosztemtepowiązania
bliskimi. Doświadczenia
te mogą się
sychicznych
konfliktów
dotyczących
bliskości
i
intymności.
Należy
jednak
dodać,
przyczyniać do występowania intrapsychicznych konfliktów dotyczących bliskości
że takie doświadczenia mogą wynikać z właściwości temperamentalnych rodzii intymności.
Jednakwystępowaniu
należy dodać, żereakcji
takie doświadczenia
mogą
wynikać zW konsekwencji
właściwości
ców
sprzyjających
promujących
odłączenie.
temperamentalnych rodziców
sprzyjających
występowaniu
reakcji promujących
odłączenie.
dysfunkcjonalnego
odłączenia
nie rozwija
się zaangażowanie
w relacje
i występują W
trudności
w
zdrowym
połączeniu
z
innymi
(Millon,
1996,
za:
Haggerty,
konsekwencji dysfunkcjonalnego odłączenia nie rozwija się zaangażowanie w relacjeBlake,
Siefert, 2010).
i występują trudności w zdrowym połączeniu z innymi (Kantor, 1993; Millon, 1996; za:
Na drugim krańcu wspomnianej osi znajduje się destruktywna, nadmierna zaHaggerty,
Blake, Siefert,
2010).
leżność.
Podobnie
jak dysfunkcjonalne
odłączenie może skutkować problemowym
funkcjonowaniem człowieka w codziennym życiu. Uznawana jest za główną cechę
osobowości zależnej. Jako forma nawiązywania nieprawidłowych relacji z 5 inny 
mi rozpatrywana jest przede wszystkim z punktu widzenia psychologii klinicznej
i  psychopatologii. W ostatnich latach rozpoznano bazową strukturę osobowości
zależnej i jej związki między zależnością a innymi cechami osobowości (Livesley,
Schroeder, Jackson, 1990; Gurtman, 1992; Pincus, Gurtman, 1995; Bornstein, Cecero, 2000). Według Birtchnella (1988) osoba nadmiernie zależna to taka, która traktuje bliskie relacje w sposób zagrażający jej związkom z innymi oraz jej poczuciu
dobrostanu. Charakteryzuje się przesadną potrzebą polegania na innych, przenoszeniem na nich ciężaru podejmowania decyzji i brania odpowiedzialności za najważniejsze sfery życia. Jednostki przejawiające nadmierną zależność przekonane
są, że nie potrafią działać samodzielnie i wymagają pomocy innych przez cały czas.
Są też skłonne spełniać pragnienia najbliższych osób kosztem własnej autonomii.
Ich samoocena jest nadmiernie zaniżona. W przypadku zakończenia bliskiej relacji
pilnie poszukują kolejnego związku, dostarczającego opieki i wsparcia (Seligman,
Walker, Rosenhan, 2003; Górska, 2004). Za wszelką cenę dążą do zaspokojenia swoich potrzeb, co okazuje się destrukcyjne nie tylko dla samej osoby, ale również dla
związków, jakie tworzy z innymi (Horney, 1994). Nadmierna zależność związana
jako niezdolność jednostki do pielęgnowania relacji międzyludzkich i okazywania

strona 328

jest z wysokim niepokojem, pozabezpiecznym przywiązaniem oraz niską elastycznością w relacjach. Wynika to po części z trwałego wzorca wychowania – nacechowanego nadopiekuńczością lub autorytaryzmem (Head, Baker, Williamson, 1991).
W dorosłości, osoby nadmiernie zależne wykazują pozabezpieczny wzór przywiązania poprzez zachowania, które zrażają potencjalnych partnerów i podważają
możliwość kultywowania społecznych więzi, także intymnych.
Pomiędzy tymi dwoma skrajnościami – dysfunkcjonalnym odłączeniem oraz
nadmierną zależnością, znajduje się najbardziej pożądana w relacjach z innymi forma zależności, nazwana zdrową zależnością1. Zdrowa zależność jest powiązana
z wrażliwością na sygnały interpersonalne, pozytywnym radzeniem sobie, ujawnianiem niepokojących uczuć i poszukiwaniem pomocy (Bornstein i in., 2002). Powstaje w wyniku autorytatywnego stylu wychowania rodzicielskiego, który zaszczepia
w dziecku poczucie zaufania, dyrektywności, a na podstawie spójnych informacji
otrzymanych od rodziców i innych autorytetów, utwierdza dziecko w przekonaniu, iż dopuszczalne jest, aby prosić o pomoc w razie potrzeby. W ten sposób jednostka rozwija przeświadczenie, że poszukiwanie pomocy nie jest oznaką słabości
(Clark, Ladd, 2000). Zdrowa zależność zdefiniowana jest jako „możliwość łączenia
intymności i autonomii oraz polegania na innych przy jednoczesnym zachowaniu
poczucia siebie i dobrego samopoczucia, bez poczucia winy, w sytuacji gdy prosi
się o pomoc” (Bornstein, Languirand, 2003, s. 19). Uznawana jest za dojrzałą formę
zależności (Schulte, Mongrain, Flora, 2008).
Zdrową zależność już w latach 50. docenił szkocki psychiatra i psychoanalityk Fairbairn (1952), uznając, że zdrowy rozwój człowieka nie wymaga wysokiego
poziomu jego niezależności od innych. Pojmował ją jako przejście od całkowitego
uzależnienia od rodziców do stanu elastycznej współzależności, w którym osoba
jest zdolna do przeżywania siebie jako autonomicznej i samokierującej, pozostając
nadal połączoną z innymi ludźmi. Podkreślał ponadto, że wypracowanie spójnego
poczucia siebie odgrywa centralną rolę w osiąganiu przez jednostkę zdolności do
nawiązywania bliskiej więzi, także intymnej i zdrowej współzależności.
Przystosowawcze i nieprzystosowawcze rodzaje zależności interpersonalnej
Wielu badaczy próbuje rozpoznać różnice między zależnością przystosowawczą i nieprzystosowawczą za pomocą konstruktów podobnych do zdrowej zależności. Przykładowo Rude i Burnham (1995) zidentyfikowali bardziej i mniej adaptacyjne formy zależności interpersonalnej. Przeprowadzając analizę czynnikową
powszechnie stosowanych metod do oceny zależności, wykazali istnienie dwóch
czynników: pierwszy z nich składa się z elementów oceniających ważność i wartość relacji oraz charakteryzuje się wrażliwością na skutki działania innych osób
oraz świadomością własnego wpływu na innych. Nazwany został przez autorów
Termin zdrowa zależność pokrywa się z innymi konceptami, włączając w to połączenie
(Rude, Burnham, 1995), miłosną zależność (Pincus, Gurtman, 1995), zdrową zależność
(Schulte, Mongrain, Flora, 2008), emocjonalne oparcie (Ryan i in., 2005), powiązanie (Blatt
i in., 1995), dojrzałą zależność, współzależność według Fairbairna (1952).
1

strona 329

połączeniem (connectedness). Stanowi adaptacyjną formę zależności i jest traktowany jako odpowiednik zależności w rozumieniu Bornsteina. Połączenie wiąże się
z umiarkowaną dysforią, umiarkowanie niepewnym przywiązaniem, ciepłem, sumiennością i intymnością w interakcjach społecznych. Drugi czynnik, mniej adaptacyjny, charakteryzuje się niepokojem i obawą o ewentualne odrzucenie przez
partnera, potencjalną separację czy utratę ważnych kontaktów interpersonalnych.
Nazwany został przez autorów niedostatkiem, a inaczej potrzebą czegoś (neediness).
Czynnik ten odpowiada tradycyjnie ujmowanej zależności w nurcie klinicznym
i destruktywnej, nadmiernej zależności w koncepcji Bornsteina (Weiss, 2002; Kopala-Sibley i in., 2012). Badacze wykazali, że oba te czynniki powiązane są z lękiem
przywiązaniowym, chociaż pierwszy z nich (połączenie) uznawany jest za bardziej
adaptacyjną formę zależności.
Inni uczeni – Pincus i Gurtman (1995), zainspirowani konceptualizacją interpersonalnej zależności, wykorzystując samoopisowe metody oceniania zależności
i przeprowadzając zaawansowane analizy taksometryczne, zidentyfikowali jej trzy
aspekty: pasywną zależność (submissive dependency), nadużytą zależność (exploitable
dependency) oraz miłosną zależność (love dependency). Pierwszy typ zależności wyznaczony jest silną potrzebą posiadania innych osób dla własnego komfortu psychicznego i uzyskiwania od nich wskazówek działania w codziennym życiu. Druga
forma zależności opiera się na unikaniu konfrontacji z osobami trzecimi oraz stawianiu na pierwszym miejscu zaspokojenie potrzeb innych, a nie własnych. Ostatni z wyróżnionych przez Pincusa i Gurtmana (1995) rodzajów zależności wyraża
się w pragnieniu posiadania i utrzymania bezpiecznych relacji z innymi osobami
(Schulte, Mongrain, Flora, 2008), zatem jego charakterystyka najbliższa jest opisanej poprzednio, zdrowej zależności. Pincus (2002) uważa, że pasywna zależność
ogranicza aktywność podmiotu, a miłosna zależność wiąże się z poczuciem wspólnoty i zawiera elementy wiary, altruizmu i czułości. Z kolei nadużyta zależność
reprezentuje kombinację wysokiego nasilenia wspólnotowości i niskiego poziomu
aktywności podmiotu w działaniu.
Pincus i Wilson (2001) wskazują na mniej oraz bardziej przystosowawcze elementy wyróżnionych przez nich rodzajów zależności. I tak, pasywna i nadużyta
zależność są związane z mało adaptacyjną formą zależności, w przeciwieństwie do
miłosnej zależności, która koncentruje się na zdrowym i adaptacyjnym pragnieniu
uzyskania i utrzymania bliskich relacji. Miłosna zależność może być stosunkowo
trwałym składnikiem osobowości kształtującym się w procesie przywiązaniowym
(Bowlby, 2007) i związanym z potrzebą afiliacji i opieki (Hogan, 1983). Bezpieczeństwo przywiązaniowe jest powiązane z miłosną i opiekuńczą zależnością (Mikulincer, Shaver, 2007). Niestety, taka zależność może powodować wystąpienie reakcji depresyjnych w odpowiedzi na utratę figur przywiązania i przyczynić się do
doświadczania przez niektóre osoby samotności. Z kolei zależność przybierająca
formę zależności pasywnej, uległej, zdaniem niektórych badaczy jest powiązana
z cechami osobowości, które mogą przyczynić się do utrzymywania się obniżonego
nastroju podmiotu i doświadczaniem silnego stresu nawet w typowych sytuacjach.
Zbyt duże nasilenie zależności w życiu człowieka może prowadzić do doświadczastrona 330

nia wielu trudności życiowych, ale zależność o niskim natężeniu nie jest ani pozytywna, ani adaptacyjna z punktu widzenia radzenia sobie z trudnościami (Bornstein, Languirand, 2003).
Badacze Schulte, Mongrain i Flora (2008), nawiązując do konceptualizacji zależności zaproponowanej przez Pincusa i Gurtmana (1995), poprzez modelowanie
równań strukturalnych podskal wchodzących w skład metod do diagnozy zależności i depresji, wskazali na istnienie trzech form zależności powiązanych z psychopatologią. Pierwszy wymiar, nazwany niezdrową zależnością (unhealthy dependency),
składa się z uległości oraz niedostatku, potrzeby czegoś. Wydaje się on odzwierciedlać poczucie niezdolności i braku pewności siebie, ale także zaufanie do innych,
aby móc to poczucie nabywać. Drugi z czynników – tzw. zależność pośrednia (intermediate dependence), w głównej mierze został zdefiniowany poprzez połączenie oraz
nadużytą zależność i reprezentuje środkową pozycję między bardziej a mniej adaptacyjnymi formami zależności. Czynnik ten charakteryzuje się naturalną potrzebą
uzyskania aprobaty innych osób kosztem zaspokojenia własnych potrzeb. Ostatni
z czynników stanowi zdrowa zależność (healthy dependency), która odpowiada miłosnej zależności w rozumieniu Pincusa i Gurtmana. Odzwierciedla orientację afiliacyjną, umożliwiającą zaspokajanie potrzeb jednostki przez innych bez poczucia
zatracenia przez nią własnej tożsamości (Schulte, Mongrain, Flora, 2008). Ta forma
zależności chroni przed symptomami depresji.
Blatt i współpracownicy (1995), przy użyciu wielowymiarowej techniki skalowania Depressive Experiences Questionnaire, wyodrębnili dwa rodzaje zależności.
Pierwszy z nich nazywany niedojrzałą zależnością (immature dependency) wyraża
uczucia bezradności, bezsilności, strachu, obawy przed separacją i odrzuceniem.
Z kolei drugi wymiar zależności, bardziej dojrzały, nazwany powiązaniem (relatedness), odzwierciedla właściwe uczucia straty i samotności po kłótni z bliską osobą.
Badacze wskazują, że niedojrzała zależność jest predyktorem depresji w przeciwieństwie do drugiego rodzaju zależności – powiązania (Schulte, Mongrain, Flora,
2008).
Jeszcze inna grupa badaczy (Ryan i in., 2005) wprowadziła do literatury przedmiotu pojęcie emocjonalnego oparcia, inaczej zaufania do kogoś (emotional reliance),
rozumianego jako gotowość i chęć polegania na innych w celu otrzymania wsparcia
emocjonalnego. Zatem jest ono zbliżone do pojęcia zdrowej zależności i powiązane z odczuwaniem większego dobrostanu oraz bezpieczeństwa przywiązaniowego
(Fiori, Consedine, Magai, 2008).
Rathus i O’Leary (1997) wyróżniają następujące dwa aspekty zależności: wyłączną zależność (exclusive dependency) i emocjonalną zależność (emotional dependency). Wyłączna, inaczej ekskluzywna zależność odzwierciedla stopień, w jakim
osoba opiera się jedynie na swoim partnerze i traktuje go jako towarzysza i powiernika z wykluczeniem pozostałych ważnych relacji oraz innych źródeł wsparcia
społecznego, zainteresowań i aktywności. Wiąże się to z możliwością uzyskania
niskiego poziomu wsparcia społecznego, ponieważ cała energia inwestowana jest
w jednego partnera. Drugi z rodzajów zależności, zaprezentowanych przez Rathus
i O’Leary’ego (1997) to emocjonalna zależność, określająca stopień, w jakim osoba
strona 331

i aktywności. Wiąże się to z możliwością uzyskania niskiego poziomu wsparcia społecznego,
ponieważ cała energia inwestowana jest w jednego partnera. Drugi z rodzajów zależności,
zaprezentowanych przez Rathus i O’Leary’ego (1997) to emocjonalna zależność, określająca
stopień, w jakim osoba opiera się na ocenach swego partnera w budowaniu obrazu własnej
osoby, własnej samooceny i ogólnej oceny swego funkcjonowania. Wyznacza też zakres,
opiera
się na ocenach swego partnera w budowaniu obrazu własnej osoby, własnej
w którym dana
osoba pragnie
do swojego partnera
i poszukuje
kontaktu
samooceny
i ogólnej
ocenywyrażać
swego uczucia
funkcjonowania.
Wyznacza
też zakres,
w którym
dana
osoba
pragnie
wyrażać
uczucia
swojego
partnerai idynamiki
poszukuje
z nim.
Wyróżnione
rodzaje
zależności
mają do
znaczenie
dla przebiegu
relacjikontaktu
z partnerskich.
nim. Wyróżnione rodzaje zależności mają znaczenie dla przebiegu i dynamiki
relacji partnerskich.
Na podstawie powyższych rozważań dokonano graficznej próby usystematyzowania
Na podstawie powyższych rozważań dokonano graficznej próby usystematyterminologii
zależności, zarówno
tej bardziej,
jak tej
i mniej
adaptacyjnej,
ze wskazaniem
zowania
terminologii
zależności,
zarówno
bardziej,
jak i mniej
adaptacyjnej, ze
koncepcji, w których
te rodzaje
zależności te
są rodzaje
osadzone (rycina
3).
wskazaniem
koncepcji,
w których
zależności
są osadzone (rycina 3).

adaptacyjna 
zależność

zależność 
pośrednia

nieadaptacyjna 
zależność

•'healthy dependency' [zdrowa zależność] (Bornstein, 1992)
• 'connectedness' [połączenie] (Rude, Burnham, 1995)
•'love dependency' [zależność w miłości] (Pincus, Gurtman, 1995)
•'emotianal reliance' [emocjonalne oparcie] (Ryan i in., 2005)
• 'support‐seeking' [poszukiwanie wsparcia]
• 'relatedness' [powiązanie] (Blatt i in., 1995)
• zależność od partnera (Babiuch, Kriegelewicz, 2000)

•'intermediate dependency' [pośrednia zależność] (Schulte, Mongrain, 
Flora, 2008)

•'destructive overdependence' [destruktywna, nadmierna zależność] (Bornstein, 1992)
•'dysfunctional detachment' [dysfunkcjonalne odłączenie] (Bornstein, 1992)
•'neediness'  [niedostetek, potrzeba czegoś] (Rude, Burnham, 1995)
•'submissive dependency' [uległa zależność] (Pincus, Gurtman, 1995)
•'exploitable dependency' [zależność wykorzystywania zasobów] (Pincus, Gurtman, 1995)
• 'unhealthy dependency' [niezdrowa zależność] (Schulte, Mongrain, Flora, 2008)
• 'inmature dependency' [niedojrzała zależność] (Blatt i in., 1995)
• 'exclusive dependency' [wyłączna zależność] (Rathus, O'Leary, 1997)
• 'emotional dependency' [emocjonalna zależność] (Rathus, O'Leary, 1997)

 

Rycina
erminologia zależności
zależnościw w
odniesieniu
doadaptacyjnego
jej adaptacyjnego
i nieadaptacyjnego
odniesieniu
do jej
i nieadaptacyjnego
Rycina3.3.TTerminologia
charakteru
charakteru
Źródło:opracowanie
opracowanie własne
Źródło:
własne

Zależność rozpatrywana jest również przez badaczy na gruncie psychologii
kognitywnej
w ramach
teoriijest
atrybucji
specyficzny
Zależność
rozpatrywana
również i traktowana
przez badaczyjest
na jako
gruncie
psychologii styl poznawczy,
który
określa
jako osoby
bezradnej
kognitywnej
w ramach
teoriisposób
atrybucjipostrzegania
i traktowana jestsiebie
jako specyficzny
stylbezsilnej,
poznawczy,
i niezdolnej do wpływania na zdarzenia w pozytywny sposób. Osoba zależna jest
przekonana o swej nieefektywności, dlatego poszukuje oparcia wśród innych
osób
10 
 
(Abramson,
Seligman, Teasdale, 1978). Zależność i niezależność polowa rozpatrywane w ramach koncepcji stylów poznawczych według Witkina odgrywają rolę
w funkcjonowaniu jednostki w bliskich relacjach: określają zakres autonomii w relacji i stopień ukierunkowania na innych (Witkin, Goodenough, 1974; Matczak 2004).
Liczne badania wskazują, że jednostki zależne od pola są uspołecznione, mają silną
potrzebę afiliacji i okazują duże zainteresowanie innymi ludźmi. Są emocjonalnie
otwarte, preferują stan przywiązania do drugich, są uwrażliwione na bodźce spostrona 332

łeczne i cechują się wyższym poziomem umiejętności społecznych niż jednostki
niezależne od pola. Z kolei te są emocjonalnie chłodne, skoncentrowane na sobie,
zdystansowane wobec innych i raczej nie interesują się wchodzeniem w interakcje
społeczne. Powyższa analiza wskazuje, że zależność od pola jest bardziej adaptacyjną formą zależności i dostarcza podstaw do przypuszczenia, że podobieństwo
partnerów pod względem zależności od pola może wiązać się z bardziej zgodnym,
harmonijnym współdziałaniem i sukcesem małżeńskim (Rostowski, 1987).
Wśród scharakteryzowanych powyżej sposobów rozumienia zależności interpersonalnej wskazać można na takie, które skupiają się na negatywnych jej aspektach oraz te, podkreślające jej adaptacyjne znaczenie. Do niekorzystnych skutków
utrzymującej się, lecz nadmiernej zależności można zaliczyć przesadną uległość,
sugestywność i ryzyko powstania niektórych zaburzeń psychicznych, np. depresji, uzależnienia od tytoniu, alkoholu bądź zaburzenia odżywiania. Pożądane, pozytywne przejawy zależności, ze względu na jakość funkcjonowania partnerów
w  związku, są to między innymi zdolność wnioskowania na temat przekonań
i  postaw innych osób (np. przejaw wrażliwości interpersonalnej), poszukiwanie
pomocy, asertywność. Osoby zależne prezentują zachowania zarówno bierne, jak
i aktywne, które maksymalizują ich szansę na uzyskanie opieki, pomocy i wsparcia
(Bornstein, 1992). Poznanie jej charakteru ma istotne znaczenie dla zrozumienia zachowania partnerów w związku, jego patologii, a także dla procesu psychoterapii
i socjalizacji ról płciowych (Bornstein, 1992, 1993). Dokonana analiza zjawiska obejmuje jedynie wybrane sposoby ujmowania zależności.
Zależność jako element relacji
Teoria i badania wskazują, że jakość relacji pary wyznaczona jest poziomem
zależności od partnera (Rostowski, 1987; Bornstein, 1993; Alonso-Arbiol, Shaver,
Yárnoz, 2002; Wojciszke, 2005; Feeney, 2007; Lowyck i in., 2008). Dzięki więzi
kształtowanej w bliskich związkach, partnerzy stają się od siebie zależni, co znajduje swój wyraz w ich sytuacji życiowej oraz aktywności (Berschied, 1983, za: Kuczyńska, 1998; Wojciszke, 2005). Przez długi czas zależność łączono zwykle z  niedojrzałością, pasywnością i dezadaptacją. Dopiero pod koniec lat 90. podjęto próbę
„odpatologizowania” zależności. Współczesne badania dostarczyły podstaw do
stwierdzenia, że zależność może mieć charakter adaptacyjny i dojrzały. Taka dojrzała, adaptacyjna zależność polega na zwracaniu się o pomoc do różnych osób,
a  jednocześnie jednostki prezentujące ten typ zależności chętnie udzielają pomocy,
co z kolei zwiększa prawdopodobieństwo jej otrzymania (Górska, 2004). Niewątpliwie zależność odgrywa niebagatelną rolę w ukształtowaniu partnerstwa, gdyż
motywuje jednostki do uzyskania i utrzymania relacji wspierających.
Definicje zależności traktujące ją jako ważny składnik czy wyznacznik bliskich relacji wiążą się z szeroko rozumianym wsparciem i otrzymywaniem pomocy w trudnych chwilach (Birtchnell, 1988; Bornstein, 1992; Bornstein, Languirand,
2003; Fiori, Consedine, Magai, 2008; Faith, 2009). Zależność będąca elementem relacji partnerskich jest dojrzałą, afektywną formą więzi, dopuszczającą jej elastyczność
(Fiori, Consedine, Magai, 2008).
strona 333

Zdrowa zależność przejawiająca się w interakcjach z partnerem wynika z pełnych zależności i ciepła, wczesnodziecięcych relacji z opiekunami. Dzięki temu
dziecko zyskuje poczucie bezpieczeństwa i pewności na tyle, by mogło czerpać
emocjonalne zadowolenie z nabytych kompetencji społecznych w relacjach z innymi (Marshall, McCandless, 1957). Jednakże zależność w związku wyraża się nie tylko poprzez odczuwanie zadowolenia z relacji. To przede wszystkim poszukiwanie
u partnera różnego rodzaju wsparcia, oczekiwanie od niego zainteresowania, wyłączności, opieki, możliwości wyrażania własnych zmartwień i lęku, a także przekonanie, że relacja z nim jest warunkiem szczęścia (Babiuch, Kriegelewicz, 2000;
Liberska, Suwalska-Barancewicz, 2012). Szukanie kontaktu i wsparcia emocjonalnego w razie potrzeby nie jest traktowane jako nadmierna, patologiczna zależność,
wręcz przeciwnie, stanowi element adaptacyjnej i korzystnej formy relacji między
partnerami (Yarrow, 1972, za: Sroufe, Fox, Pancake, 1983; Hogan, 1983; Guisinger,
Blatt, 1994; Rude, Burnham, 1995; Alonso-Arbiol, Shaver, Yárnoz, 2002; Lowyck
i in., 2008). Komponentami zależności kształtującej charakter związku są również
myśli, przekonania, uczucia i zachowania partnerów. Myśli koncentrują się na osobie własnej, partnerze i ich relacji. Przekonania odnoszą się do wartości przyjaźni,
intymności, zażyłości i współzależności. Do uczuć związanych z zależnością należą
zarówno pozytywne, jak i negatywne. Zachowania zależnościowe ukierunkowane
są na utrzymanie bliskości interpersonalnej, np. poprzez doradzanie, pomaganie
innym. Kompleks myśli, przekonań, uczuć i zachowań, koncentrujących się wokół
powiązania z drugą, bliską osobą i polegania na niej, składający się na zależność,
uznaje się za element normalnej struktury osobowości (Hirschfeld i in., 1977; Bornstein i in., 2003).
Wspomniano wcześniej, że zdrowa zależność w relacjach z partnerem opiera
się na gotowości udania się do niego po wsparcie w sytuacji, gdy to wsparcie jest
potrzebne, bez utraty poczucia własnej wartości. Takie rozumienie zależności jest
bliskie jej rozumieniu na gruncie psychologii społecznej i określa relacje łączące
podmiot z innymi osobami. W psychologii małżeństwa i rodziny zależność wiązana
jest z szeroko rozumianym wsparciem. W socjologii natomiast zależność ujmowana jest jako wzajemność i stanowi niezbędny wymiar zadowalających relacji w bliskich, romantycznych związkach. Znaczącą rolę zależności dla związku podkreśla
wielu badaczy, traktując ją jako szczególnie istotną z uwagi na częstość i intensywność, z jaką partnerzy nawzajem wpływają na swoje uczucia, myśli, czyny (Kelley,
Thibaut, 1978; Wojciszke, 2005). Zdaniem Wojciszke (2005) zależność ujawnia się:
1) we współzależności działań, podkreślającej, że konsekwencje działań zależą nie
tylko od aktywności własnej, ale również partnera; 2) we współzależności uczuć,
obejmującej świat podobnych emocji i wzajemne upodobanie się do siebie oraz
3) w samospełniających się proroctwach, dowodzących, że myślenie na temat partnera wpływa na jego postępowanie. Według Fairbairna (1952) w związku dwojga
ludzi powinna istnieć tzw. dojrzała zależność (mature dependency). Charakteryzuje
się ona tym, że partnerzy równo „biorą” i „dają” w swoim związku, są od siebie
wzajemnie zależni i nie zachodzi między nimi rozbieżność w przejawach zależno-

strona 334

ści. Właśnie dojrzała zależność jest celem współdziałania w związku, co odróżnia
go od związku osób „niezależnych”.
Chociaż na obecnym etapie badań nad fenomenem zależności nie ma podstaw
do odrzucenia przypuszczenia, że zbyt duże nasilenie zależności w relacji (np. nadmierna zależność w przypadku braku zagrożenia) może być niekorzystne dla rozwoju związku, to jednak istnieją podstawy, aby przyjąć, że jej niski poziom w intymnych relacjach może je zaburzać (Bornstein, Languirand, 2003).
Zależność jako właściwość funkcjonowania partnerów w związku intymnym
Bornstein (1992) twierdzi, że każdy człowiek zostaje całkowicie zależny od
drugiego człowieka w początkowym okresie życia, co nie przemija w późniejszych
latach. Zależność jest tego typu doświadczeniem, które przekracza granice kultury,
płci i grupy etnicznej, podzielane jest przez ludzi z różnych środowisk w każdym
wieku. Nabyta we wczesnym dzieciństwie, rozwijana w następnych okresach rozwojowych, wpływa nie tylko na sposób postrzegania samego siebie i innych, ale
również na kształt oczekiwań, przekonań dotyczących związku romantycznego
i jego funkcjonowanie.
Na podstawie przytoczonych tu rozważań ustalono, że zależność opiera się
na silnej motywacji uzyskania i utrzymania bliskich, ważnych relacji oraz chęci polegania na partnerze w potrzebie. Poprzez nabyte doświadczenia bycia zależnym
od rodziców/opiekunów, jednostki zdolne są ufać partnerom, z którymi wchodzą
w relacje intymne i oczekują tego samego od nich. Blatt i Zuroff (1992) podkreślają, że zależność wiąże się z potrzebą miłości i opieki oraz poszukiwaniem możliwości wejścia w bliskie relacje. Czując akceptację i przychylność partnera, i będąc
przez niego cenionym, jednostki cechujące się wysoką zależnością od partnera nie
potrzebują jej redukować, aby ochronić siebie przed zranieniem (Kupers, 1997).
Wręcz przeciwnie – chętnie dążą do wzmocnienia bliskości i wsparcia od partnera (DeHart, Pelham, Murray, 2004). Wpływ zależności na jakość relacji wyraża się
również tym, iż jednostki zależne próbują utrzymać relacje, hamując zachowania,
które mogłyby je zakłócić. Są również bardziej otwarte, chętniej zwracają się po
wskazówki do partnera, nie mają problemów z intymnością, co wiąże się z korzystniejszym funkcjonowaniem związku (Zuroff, de Lorimier, 1989; Lowyck i in., 2008).
Rezultaty badawcze odnoszące się do funkcjonowania jednostek cechujących się różnymi rodzajami zależności jednoznacznie dowodzą, iż osoby zdrowo
uzależnione od swojego partnera są najbardziej zadowolone ze swojego związku
i najlepiej przystosowane do współżycia z innymi. Wśród małżonków zdrowo od
siebie uzależnionych odnotowuje się wzrost małżeńskiej satysfakcji w czasie trwania małżeństwa oraz spadek liczby rozwodów. W swoich związkach prezentują
oni intymność zrównoważoną z niezależnością i pewność siebie połączoną z zaufaniem do partnera. Ponadto posiadają zdolność brania wsparcia bez poczucia
winy, słabości czy wstydu (Bornstein, 1992; Bornstein, Languirand, 2003). Nie obawiają się ujawniać niepokojących ich uczuć partnerowi i skutecznie radzą sobie
z pojawiającymi się w ich związku konfliktami. Deklarują lepsze zdrowie i przewagę pozytywnego afektu w odróżnieniu od osób, które nie zostały zaklasyfikowane
strona 335

do grupy zdrowo uzależnionych. Zatem zdrowa zależność chroni przed problemami emocjonalnymi, może skutecznie obniżyć stres, a tym samym poprawić funkcjonowanie układu odpornościowego, przez co przyczynia się do lepszego zdrowia
i dobrego samopoczucia przez całe życie. W późnym wieku atutem ukształtowanej
wcześniej zdrowej zależności jest koncentracja na utrzymaniu zachowań zmierzających do osiągnięcia praktycznej pomocy od partnera i innych ludzi. Dzięki temu,
promuje ona satysfakcjonujące i udane starzenie się, gdyż poprzez umiejętność bycia zależnym od kogoś bliskiego, przyszłe sieci społeczne będą silniejsze i łatwiej
będzie można prosić o pomoc i wsparcie (Fiori, Consedine, Magai, 2008).
Zdecydowanie odmienne rezultaty badawcze prezentowane są w odniesieniu
do funkcjonowania osób cechujących się nadmierną zależnością lub odłączeniem.
Związki tych osób narażone są na zwiększone ryzyko rozwodu oraz spadek satysfakcji z relacji w czasie pozostawania w związku intymnym. Wysoki niepokój pojawiający się w ich relacjach może skutkować nieakceptacją zależnościowych potrzeb
własnego partnera, takich jak chęć uzyskania wsparcia i pomocy, co może sprzyjać
rozwojowi nadmiernej zależności partnera i nasilać tendencję do utrwalania lękowej zależności w związku. Doniesienia badawcze dowodzą również, iż osoby nadmiernie zależne mają nierealistyczne oczekiwania dotyczące relacji i kierują przesadne wymagania do swoich partnerów. Ma to destrukcyjny wpływ na związek,
a w konsekwencji zagraża poczuciu dobrostanu u podmiotu. Osoby nadmiernie
zależne, jak i całkowicie odłączone narażone są na większe ryzyko zachorowania
na przeziębienie, grypę, a także inne poważne schorzenia, takie jak choroby serca
i nowotworowe. Pojawiające się w ich życiu problemy emocjonalne mogą prowadzić do depresji, fobii i różnych uzależnień (Bornstein, 1992; Bornstein, Languirand,
2003).
Na podstawie zebranych wyników badań należy przyjąć, że zależność w związku stanowi ważny element relacji między partnerami. Jednakże to tylko zdrowa zależność, pojawiająca się między dwojgiem ludzi może predysponować do obopólnej satysfakcji i pomyślnego funkcjonowania związku, w przeciwieństwie do patologicznej nadmiernej zależności, całkowitego jej braku lub niedostatku. Jak podkreślają Bornstein i Languirand (2003), zależność jest zjawiskiem normalnym w życiu
człowieka. Jednak bywa, że sposób jej przejawiania jest nieadaptacyjny. Dlatego też
troska o równoważenie intymności i zależności, doskonalenie umiejętności proszenia o pomoc bez poczucia bezradności oraz kształtowanie przekonania, że zbliżenie
się do innych ludzi nie zagraża zatraceniu samego siebie w tym procesie warunkują
pomyślny rozwój związku.

Podsumowanie
Zależność międzyludzka jest naturalnym, obecnym w życiu człowieka zjawiskiem, które z różnych przyczyn może przyjąć formę niedojrzałą i patologiczną
(Bornstein, Languirand, 2003; Górska, 2004). Przez wiele lat przyciągnęła uwagę
przede wszystkim klinicystów i była kojarzona z pasywnością, nadmierną uległością czy też wspomnianą niedojrzałością. Rozwój badań nad zależnością interpersonalną w latach 90. przyczynił się do ujmowania jej w kategoriach adaptacji czy też
strona 336

naturalnej potrzeby związanej z dojrzałością psychospołeczną (Sroufe, Fox, Pancake, 1983; Bornstein i in., 2003; Fiori, Consedine, Magai, 2008; Lowyck i in., 2008)
i doprowadził do wyodrębnienia jej różnych rodzajów.
I tak, Bornstein (1992) rozpoznał tak zwaną zdrową zależność, która cechuje się
elastycznością zachowania i poczuciem autonomii jednostki w relacjach z innymi
osobami. Wyraża się w pragnieniu posiadania i utrzymania bliskich relacji oraz
gotowości do podejmowania aktywności skutkujących otrzymaniem wsparcia od
partnera. Zdrowa zależność jako pojęcie nadrzędne, w powyższy sposób określające ludzkie funkcjonowanie zawiera w sobie takie rodzaje zależności, jak: połączenie
(Rude, Burnham, 1995), zależność w miłości (Pincus, Gurtman, 1995), emocjonalne
oparcie (Ryan i in., 2005), powiązanie (Blatt i in., 1996). Szczególną rolę w relacjach
międzyludzkich, zwłaszcza w bliskich związkach interpersonalnych, pełni jedna
z form zdrowej zależności, a mianowicie – zależność od partnera (Babiuch, Kriegelewicz, 2000). Powiązana z poszukiwaniem wsparcia w trudnych chwilach, pragnieniem zainteresowania i opieki przyczynia się do zwiększenia jakości związków
intymnych, poprzez ograniczenie zachowań, które mogłyby ją zaburzyć (DeHart,
Pelham, Murray, 2004). Będąc ludzką potrzebą połączenia z innymi, staje się istotnym elementem zdrowego funkcjonowania człowieka w bliskich związkach (Bornstein, Languirand, 2003; Bornstein i in., 2003).
Literatura cytowana
Abramson, L., Seligman, M.E.P., Teasdale, J. (1978). Learned helplessness in humans:
Critique and reformulation. Journal of Abnormal Psychology, 87, 49-74.
Alonso-Arbiol, I., Shaver, P.R., Yárnoz, S. (2002). Insecure attachment, gender roles,
and interpersonal dependency in the Basque Country. Personal Relationships, 9,
479-490.
Argyle, M. (1996). The social psychology of leisure. London: Penguin.
Babiuch, M., Kriegelewicz, O. (2000). Skala do pomiaru zależności od współmałżonka.
Materiały własne nadesłane przez autorkę metody.
Birtchnell, J. (1988). Defining dependency. British Journal of Medical Psychology, 61,
111-123.
Blatt, S.J., Zohar, A.D., Quinlan, D.M., Zuroff, D.C., Mongrain, M. (1995).
Subscales within the dependency factor of the Depressive Experiences
Questionnaire. Journal of Personality Assessment, 64, 319-339.
Blatt, S.J., Zuroff, D.C. (1992). Interpersonal relatedness and selfdefinition: Two prototypes for depression. Clinical Psychology Review, 12, 527-562.
Bornstein, R.F. (1992). The dependent personality: Developmental, social, and clinical erspectives. Psychological Bulletin, 112 , 3-23.
Bornstein, R. F. (1993). The Dependent Personality. New York: Guilford Press.
Bornstein, R.F., Cecero, J.J. (2000). Deconstructing Dependency in a Five- Factor
World: A Meta-Analytic Review. Journal of Personality Assessment, 74 (2), 324-343.

strona 337

Bornstein, R.F., Geiselman, K.J., Eisenhart, E.A., Languirand, M.A. (2002). Construct
validity of the relationship profile test: Links with attachment, identity, relatedness, and affect. Journal of Personality Assessment, 9 (4), 373-381.
Bornstein, R.F., Geiselman, K.J., Gallagher, H.A., Hughes, E.E., Languirand, M.A.
(2004). Construct validity of the Relationship Profile Test: Impact of gender,
gender role, and gender role stereotype. Journal of Personality Assessment, 82 (1),
104-113.
Bornstein, R.F., Greenberg, R.P. (1991). Dependency and eating disorders in female
psychiatric inpatients. Journal of Nervous and Mental Disease, 179, 148-152.
Bornstein, R.F., Kennedy, T.D. (1994). Interpersonal dependency and academic performance. Journal of Personality Disorders, 8, 240-248.
Bornstein, R.F., Languirand, M.A. (2003). Healthy Dependency. Leaning on Others
Without Losing Yourself. New York: Newmarket Press.
Bornstein, R.F., Languirand, M.A., Geiselman, K.J., Creighton, J.A., West, M.A., Gallagher, H.A., Eisenhart, E.A. (2003). Construct Validity of the Relationship Profile
Test: A Self-Report Measure of Dependency-Detachment. Journal of Personality
Assessment, 80 (1), 64-74.
Bowlby, J. (2007). Przywiązanie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Buss, D.M. (1991). Evolutionary personality theory. Annual Review of Psychology, 42,
459-491.
Clark, K.E., Ladd, G.W. (2000). Connectedness and autonomy support in parent-child relationships: Links to children’s socioemotional orientation and peer
relationships. Developmental Psychology, 36, 485-498.
DeHart, T., Pelham, B., Murray, S. (2004). Implicit dependency regulation: Self-esteem, relationship closeness, and implicit evaluations of close others. Social Cognition, 22 (1), 126-146.
Dwyer, D. (2006). Bliskie relacje interpersonalne. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne.
Fairbairn, W.R.D. (1952). An object relations theory of the personality. New York: Basic
Books.
Faith, C. (2009). Dependent Personality Disorder: A Review of Etiology and Treatment. Graduate Journal of Counseling Psychology, 1 (2), 63-75.
Feeney, B. (2007). The Dependency Paradox in Close Relationships: Accepting Dependence Promotes Independence. Journal of Personality and Social Psychology,
92 (2), 268-285.
Fiori, K., Consedine, N., Magai, C. (2008). The adaptive and maladaptive faces of
dependency in later life: Links to physical and psychological health outcomes.
Aging & Mental Health, 12 (6), 700-712.
Górska, D. (2004). Osobowość zależna. W: L. Cierpiałkowska (red.), Psychologia
zaburzeń osobowości. Wybrane zagadnienia (s. 206-230). Poznań: Wydawnictwo
Naukowe UAM.
Guisinger, S., Blatt, S.J. (1994). Individuality and relatedness: Evolution of a fundamental dialectic. American Psychologist, 49, 104-111.

strona 338

Gurtman, M.B. (1992). Construct validity of interpersonal dependency measures:
The interpersonal circumplex as a nomological net. Journal of Personality and
Social Psychology, 63, 105-118.
Haggerty, G., Blake, M., Siefert, C.J. (2010). Convergent and Divergent Validity of
the Relationship Profile Test: Investigating the Relationship With Attachment,
Interpersonal Distress, and Psychological Health. Journal of Clinical Psychology,
66 (4), 339-354.
Head, S.B., Baker, J.D., Williamson, D.A. (1991). Family environment characteristics
and dependent personality disorder. Journal of Personality Disorders, 5, 256-263.
Hirschfeld, R.M.A., Klerman, G.L., Gough, H.G., Barrett, J., Korchin, S. J., Chodoff, P.
(1977). A Measure of Interpersonal Dependency. Journal of Personality Assessment, 41 (6), 610-618.
Hogan, R. (1983). A socioanalytic of personality. W: M. Page (red.), 1982 Nebraska
Symposium on Motivation (s. 55-89). Lincoln: University of Nebraska Press.
Horney, K. (1994). Nowe drogi w psychoanalizie (przeł. K. Mudyń). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Janicka, I. (2006). Kohabitacja a małżeństwo w perspektywie psychologicznej. Studium porównawcze. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Kelley, H.H., Thibaut, J.W. (1978). Interpersonal relations: A theory of interdependence.
New York: Wiley.
Kopala-Sibley, D.C., Zuroff, D.C., Leybman, M.J., Hope, N. (2012). The Developmental Origins of Dependency-Related Vulnerabilities to Depression: Recalled
Peer Attachments and Current Levels of Neediness and Connectedness. Canadian Journal of Behavioural Science, 44 (4), 264-271.
Kuczyńska, A. (1998). Sposób na bliski związek. Zachowania wiążące w procesie kształtowanie się i utrzymania więzi w bliskich związkach. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Kupers, T.A. (1997). Dependency and Counter-Dependency in Couples. Journal of
Couples Therapy, 1, 39-47.
Liberska, H., Suwalska-Barancewicz, D. (2012). The significance of dependency for
the functioning of a human in close interpersonal relations. W: H. Liberska
(red.), Current psychosocial problems in traditional and novel approaches. Volume 2:
Effectiveness of functioning and life satisfaction: resources and limitations (s. 187-202). Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.
Livesley, W.J., Schroeder, M.L., Jackson, D.N. (1990). Dependent personality disorder and attachment problems. Journal of Personality Disorders, 4, 131-140.
Lowyck, B., Luyten, P., Demyttenaere, K., Corveleyn, J. (2008). The role of romantic
attachment and self-criticism and dependency for the relationships satisfaction
of community adults. Journal of Family Therapy, 30 (1), 78-95.
Marshall, H.R., McCandless, B.R. (1957). Relationships between dependence on
adults and social acceptance by peers. Child Development, 28 (4), 413-419.
Matczak, A. (2004). Style poznawcze. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (t. 2, s. 761-782). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

strona 339

Mikulincer, M., Shaver, P.R. (2007). Attachment in adulthood. Structure, Dynamics, and
Change. New York, London: The Guilford Press.
Overall, N.C., Sibley, C.G., (2009) Attachment and dependence regulation within
daily interactions with romantic partners. Personal Relationships, 16, 239-261.
Pincus, A.L. (2002). Constellations of dependency within the five factor model of
personality. W: P.T. Costa, T.A. Widiger (red.), Personality disorders and the five
factor model of personality (s. 203-214). Washington, DC: American Psychological
Association.
Pincus, A.L., Gurtman, M.B. (1995). The three faces of interpersonal dependency:
Strucutral analyses of selfreport dependency measures. Journal of Personality
and Social Psychology, 69 (4), 744-758.
Pincus, A.L., Wilson, K.R. (2001). Interpersonal variability in dependent personality. Journal of Personality, 69, 223-251.
Rathus, J.H., O’Leary, K.D. (1997). Spouse-Specific Dependency Scale: Scale Development. Journal of Family Violence, 12 (2), 159-168.
Rostowski, J. (1987). Zarys psychologii małżeństwa. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Rude, S.S., Burnham, B.L. (1995). Connectedness and neediness: Factors of the DEQ
and SAS dependency scales. Cognitive Therapy and Research, 19 (3), 323-340.
Ryan, R.M., La Guardia, J.G., Solky-Butzel, J., Chirkov, V., Kim, Y. (2005). On the
interpersonal regulation of emotions: Emotional reliance across gender, relationships, and cultures. Personal Relationships, 12 (1), 145-163.
Ryff, C.D., Singer, B. (2000). Interpersonal Flourishing: A Positive Health Agenda
for the New Millennium. Personality and Social Psychology Review, 4 (1), 30-44.
Schulte, F.S., Mongrain, M., Flora, D.B. (2008). Healthy and unhealthy dependence: Implications for major depression. British Journal of Clinical Psychology, 47, 341-353.
Seligman, M., Walker, E., Rosenhan, D. (2003). Psychopatologia. Poznań: Zysk i S-ka
Wydawnictwo.
Shilkret, C.J., Masling, J. M. (1981). Oral dependence and dependent behavior. Journal of Personality Assessment, 45, 135-236.
Sroufe, A., Fox, N.E., Pancake V.R. (1983). Attachment and Dependency in Developmental Perspective. Child Development, 54, 1615-1627.
Szlendak, T. (2010). Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Weiss, A.G. (2002). The Lost Role of Dependency in Psychotherapy. Gestalt Review,
6 (1), 6-17.
Witkin, H.A., Goodenough, D.R. (1974). Field Dependence and Interpersonal behavior. Psychological Bulletin, 84, 661-690.
Wojciszke, B. (2005). Psychologia miłości. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Zaleski, Z. (1988). Close relationships and acting for self-set goals. European Journal
of Social Psychology, 18, 191-194.
Zuroff, D.C., de Lorimier, S. (1989). Ideal and actual partners of women varying in
dependency and self-criticism. Journal of Personality, 57, 825-846.
strona 340

Streszczenie. Zainteresowanie badaczy znaczeniem zależności dla różnorodnych
wymiarów funkcjonowania człowieka jest aspektem, który wymaga szczególnej
uwagi ze względu na fakt, iż do chwili obecnej zagadnienie to pozostaje w pełni
niezdefiniowane. Poznanie roli zależności może mieć duże znaczenie dla opracowywania programów interwencyjnych istotnych w procesie terapii par i jednocześnie może przyczynić się do poprawy jakości funkcjonowania diadzie.
Zależność kształtowana w najwcześniejszych latach życia w wyniku kontaktów
z najbliższymi opiekunami jest naturalną, wrodzoną częścią natury ludzkiej (Bornstein, 1992). Nabywana w toku późniejszych doświadczeń z innymi może przybrać formę patologii i dysfunkcji zaburzających relacje międzyludzkie, ale także
być przejawem prawidłowego funkcjonowania związków diadycznych (Bornstein, Languirand, 2003).
W artykule przedstawiono koncepcję zależności w literaturze psychologicznej
(zarówno adaptacyjną, jak nieprzystosowawczą). Szczególną uwagę zwrócono na
znaczenie zdrowej zależności dla ludzkiego funkcjonowania i jej rolę w kształtowaniu związku intymnego.
Słowa kluczowe: zależność, bliskie relacje, jakość związku intymnego

strona 341