Nina Ogińska-Bulik Strategie radzenia sobie a osobowy wzrost a u nastolatków, którzy doświadczyli negatywnych wydarzeń życiowych

Polskie Forum Psychologiczne, 2015, tom 20, numer 2, s. 149-164DOI: 10.14656/PFP20150201

ARTYKUŁY[Articles]STRATEGIE RADZENIA SOBIE A OSOBOWYWZROST U NASTOLATKÓW, KTÓRZY DOŚWIADCZYLINEGATYWNYCH WYDARZEŃ ŻYCIOWYCHNina Ogińska-BulikInstytut Psychologii, Uniwersytet ŁódzkiInstitute of Psychology, University in Lodz

COPING STRATEGIES AND PERSONAL GROWTH IN ADOLESCENTS WHOHAVE EXPERIENCED NEGATIVE LIFE EVENTSSummary. The study was undertaken to determine the extent of positive changesin adolescents who have experienced negative life events and establish the role ofcoping strategies in this process. The research group consists of 130 adolescents, ofwhich 54% said that had experienced negative life event. 60 persons were includedin the examined group, of which 56.7% were boys. The age of teenagers ranged16-17 years (M = 16.53; SD = 0.50).Personality Growth Questionnaire for the assessment of positive changes and Coping Responses Inventory – youth (CRI-48) to measure coping strategies with stress(both dispositional and situational version) were used in the study. The resultsindicated that slightly more than 28% of respondents reveal high level of personal growth. Significantly larger are the changes related to appreciation of life thanself-perception and relations with others. Situational strategies appeared to significantly relate with personal growth. Taking actions aimed at solving the problemappeared to be the predictor of positive changes in self-perception. Seeking socialsupport and alternative reinforcements are predictors of changes in relations withothers.Key words: negative life events, personal/posttraumatic growth, coping strategies,adolescents

WprowadzenieDoświadczanie zdarzeń traumatycznych przez dzieci i młodzieżZdarzenia o charakterze traumatycznym są dość powszechne wśród nieletnich. Dzieci i młodzież doświadczają przemocy fizycznej i psychicznej, stają sięAdres do korespondencji: Nina Ogińska-Bulik, e-mail, noginska@uni.lodz.pl

ofiarami przestępstw, bywają uczestnikami wypadków komunikacyjnych, różnychkatastrof, zarówno naturalnych, jak i spowodowanych przez człowieka. Są równieżświadkami ciężkich chorób i śmierci osób najbliższych.Dąbkowska (2006) wskazuje, że nawet 70% dzieci doświadcza różnego rodzajuzdarzeń o charakterze traumatycznym. Dotyczą one przede wszystkim przemocy fizycznej, zaniedbywania emocjonalnego czy wykorzystywania seksualnego.Cohen i współpracownicy (2010) do najczęstszych sytuacji traumatycznych doświadczanych przez dzieci zaliczają: nadużycia seksualne, przemoc w środowiskudomowym, udział w katastrofie czy wypadku, działania wojenne, akty terroryzmu,uchodźstwo, a także skutki procedur medycznych czy tragiczną śmierć kogoś bliskiego.Z badań duńskich (Elklit, 2002, za: Lis-Turlejska, 2009), przeprowadzonychna grupie młodzieży wynika, że najczęściej relacjonowanym wydarzeniem byłaśmierć członka rodziny (51,8%), a w następnej kolejności znalazły się: groźba pobicia, doznanie poniżenia lub prześladowania ze strony innych i wypadek komunikacyjny. Podobnych danych dostarczyły badania izraelskie, przeprowadzone wśródnastoletnich dziewcząt (Ickovics i in., 2006), które również wykazały, że najczęściejwystępującym wydarzeniem traumatycznym była śmierć ukochanej osoby.Z badań prowadzonych wśród polskich nastolatków w wieku 14-18 lat wynika,że 72% spośród badanych doświadczyło w swoim życiu negatywnego wydarzeniażyciowego (Ogińska-Bulik, 2010a). Najczęstszym była to utrata ukochanej osoby,a w następnej kolejności przewlekła lub ostra choroba, wypadek lub uraz oraz poważne trudności finansowe. Należy zwrócić uwagę, że wielu nieletnich doświadczasytuacji, które wprawdzie nie stanowią bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia lubżycia, jak na przykład śmierć kogoś z rodziny, rozwód rodziców, rozstanie z bliskąosobą, to jednak mogą pociągać za sobą negatywne skutki zaliczane do subklinicznych objawów stresu pourazowego. W badaniach Copeland i współpracowników(2010) 24,0% dzieci relacjonowało przeżycie takich właśnie sytuacji, w porównaniuz 5,9% dzieci, które doświadczyły rzeczywistych zdarzeń traumatycznych.Przeżycie negatywnych zdarzeń życiowych, oprócz wielu negatywnych konsekwencji, może pociągać za sobą występowanie pozytywnych zmian, wyrażanychw postaci potraumatycznego/osobowego wzrostu/rozwoju 1.Pozytywne zmiany po traumie u dzieci i młodzieżyZjawisko potraumatycznego wzrostu/rozwoju zostało dość dobrze opisanew dostępnej literaturze psychologicznej (Tedeschi, Calhoun, 1996, 2004, 2007; Ogińska-Bulik, 2013a). O ile jednak pozytywne zmiany, będące efektem doświadczeńtraumatycznych u dorosłych, są od dawna przedmiotem licznych badań, o tyleanalizy dotyczące wzrostu po traumie w grupie dzieci i młodzieży wciąż należądo rzadkości. Pozytywne zmiany w wyniku doświadczonej traumy obserwowanew tej grupie wiekowej przejawiają się przede wszystkim zwiększeniem odpornościpsychicznej i emocjonalnej dojrzałości, wzrostem współczucia i empatii dla innych,1 Terminy potraumatyczny/osobowy wzrost/rozwój stosowane są zamiennie.głębszym rozumieniem osobistych wartości, celu i sensu życia, większym docenianiem życia czy lepszymi relacjami z innymi (Salter, Stallard, 2004; Meyerson i in.,2011; Ogińska-Bulik, 2013a, b).Prowadzone, choć wciąż nieliczne, badania dostarczyły dowodów na występowanie pozytywnych zmian u dzieci, które doświadczyły różnych negatywnychzdarzeń życiowych. Wykazano je w związku z doświadczaniem katastrof naturalnych, w tym huraganów i powodzi (Cryder i in., 2006; Kilmer i in., 2009), tsunami(Hafstad i in., 2010), trzęsienia ziemi (Yu i in., 2010), doświadczaniem wypadkówdrogowych (Salter, Stallard, 2004), ataków terrorystycznych (Milam i in., 2005),prowadzeniem działań wojennych (Levine i in., 2008), śmierci rodziców (Wolchiki in., 2008), choroby nowotworowej (Barakat, Alderfer, Kazak, 2006; Phipps, Long,Ogden, 2007; Michel i in., 2010) oraz w wyniku przeżycia innych negatywnych wydarzeń życiowych, występujących w ogólnej populacji młodzieży (Ickovics i in.,2006, Alisic i in., 2008).Polskie badania, prowadzone na grupie nastolatków, którzy doświadczyliróżnych negatywnych wydarzeń życiowych potwierdziły występowanie zjawiskaosobowego wzrostu (Ogińska-Bulik, 2013c). Większe zmiany dotyczyły doceniania życia niż percepcji siebie i relacji z innymi. Wyższy poziom wzrostu wiązał sięz doświadczeniem takich wydarzeń, jak bycie świadkiem przestępstwa/wypadku,rozstania z bliską osobą czy pobytem w domu dziecka, niż doświadczeniem wypadku/urazu czy katastrofy lub klęski żywiołowej. Płeć, wiek ani czas, jaki upłynąłod wystąpienia zdarzenia nie wiązały się z nasileniem pozytywnych zmian. Pozytywne zmiany zaobserwowano również u nastolatków zmagających się z chorobąnowotworową (Ogińska-Bulik, 2012; Ogińska-Bulik, Kobylarczyk, 2014). Większezmiany wiązały się z percepcją siebie i doceniania życia niż relacjami z innymi.Wśród czynników warunkujących występowanie pozytywnych zmian w wyniku negatywnego wydarzenia życiowego, u dzieci i młodzieży, podobnie jak u dorosłych, zwraca się uwagę na czynniki związane z rodzajem doświadczonego wydarzenia, jego intensywnością czy zagrożeniem dla życia. Podkreśla się, że silniejszy wzrost jest związany z większą powagą choroby i większym zagrożeniem dlazdrowia (Bellizzi, Blank, 2006). Istotną rolę pełnią także procesy poznawcze, w tymzdolności do przetwarzania informacji. Jednostka, konfrontując się z traumą, przeżywa nie tylko negatywne emocje, ale także doświadcza myśli, wspomnień związanych z doświadczonym wydarzeniem, rozważa je, analizuje i stopniowo nadaje imnowe znaczenie, co sprzyja pojawianiu się zmian wzrostowych. Warto podkreślić,że wzrost po traumie nie pojawia się od razu, wymaga czasu i jest związany z poczuciem dyskomfortu oraz występowaniem negatywnych emocji. W dalszym etapie może jednak prowadzić do odkrywania nowych, nieznanych dotąd aspektówdotyczących własnego ja i swoich relacji z innymi. Staje się to podstawą tworzenianowej wizji świata, budowania przekonań i poglądów dostosowanych do nowejrzeczywistości.Wśród uwarunkowań wzrostu po traumie, tak w grupie dorosłych (Tedeschi,Calhoun, 1996, 2004), jak i dzieci (Meyerson i in., 2011) zwraca się uwagę na znaczenie posiadanych zasobów osobistych i społecznych oraz stosowanych strategii ra

dzenia sobie. Z badań przeprowadzonych na grupie dorosłych (Morris, Shakespeare-Finch, Scott, 2007; Kirby, Shakespeare-Finch, Pal, 2011; Ogińska-Bulik, 2013a,2014a) wynika, że strategiami, które sprzyjają zmianom wzrostowym są: aktywneradzenie sobie, pozytywne przewartościowanie, poszukiwanie wsparcia, akceptacja, ale także radzenie sobie oparte na religii czy odwracaniu uwagi.W odniesieniu do dzieci i młodzieży przeprowadzono niewiele badań wskazujących, jakie strategie radzenia sobie zwiększają bądź zmniejszają prawdopodobieństwo wzrostu po traumie. Badania Wolchik i współpracowników (2008)przeprowadzone wśród nastolatków, którzy doświadczyli śmierci rodzica wykazały znaczenie przede wszystkim strategii aktywnego radzenia sobie. Strategiata okazała się pozytywnie powiązana z dwoma wymiarami wzrostu po traumie,tj. nowymi możliwościami i osobistą siłą. Istotną rolę w pojawianiu się pozytywnych zmian potraumatycznych odgrywało także unikowe radzenie sobie, którewiązało się z  wymienionymi wymiarami wzrostu po traumie. Ponadto, badaniaautorki wykazały, że zarówno aktywne, jak i unikowe radzenie sobie, mierzonebezpośrednio po doznanym wydarzeniu traumatycznym, były pozytywnie powiązane z dwoma wymiarami wzrostu, tj. osobistą siłą i nowymi możliwościami 6 latpóźniej.Na znaczenie aktywnego radzenia sobie w procesie pojawiania się zmianwzrostowych u młodzieży wskazują także badania Aldridge i Roesch (2008) orazWild i Paivio (2003). Rola tej strategii została również wykazana w badaniach młodzieży, która doświadczyła traumy w związku z huraganem Katrina w StanachZjednoczonych (Schexnaildre, 2011).Vaughn, Roesch i Aldridge (2009) dostarczyli danych wskazujących na występowanie dodatniej zależności między pozytywnym przewartościowaniemi  akceptacją a występowaniem pozytywnych zmian, odnoszących się do wymiaru poznawczo-afektywnego i społecznego. Podobne wyniki wskazujące na istotnąrolę pozytywnego przewartościowania uzyskano w innej grupie młodzieży (Park,Cohen, Murch, 1996). Z kolei, badania prowadzone na nastolatkach zmagającychsię z chorobą nowotworową (Turner-Sack i in., 2012) wskazały, że predyktorempotraumatycznego wzrostu jest strategia akceptacji.Wśród doniesień dotyczących roli strategii radzenia sobie w pojawianiu siępozytywnych zmian wynikających z doświadczonego negatywnego wydarzeniażyciowego brak jest badań, które uwzględniałyby jednoczesny pomiar sytuacyjnych i dyspozycyjnych strategii radzenia sobie. To rozróżnienie wydaje się ważne,ponieważ inne strategie mogą być wykorzystywane w radzeniu sobie ze stresemdnia codziennego, a inne w procesie zmagania się z wydarzeniami o charakterzetraumatycznym. Zdają się to potwierdzać badania funkcjonariuszy policji przeprowadzone przez Dudka (2003), z których wynika, że strategie pełniły różną rolęw pojawianiu się objawów stresu postraumatycznego, w zależności od tego czyanalizowano styl radzenia sobie (dyspozycyjne radzenie sobie), czy też strategiezaradcze wykorzystywane do radzenia sobie z doświadczonymi wydarzeniami(sytuacyjne radzenie sobie). Sugeruje to, że to nie styl radzenia sobie, a raczej aktywność zaradcza w obliczu doświadczonej sytuacji determinuje wynikające z niejkonsekwencje.Cel i metoda badańPodjęte badania miały na celu ustalenie czy w grupie młodzieży, która doświadczyła różnych negatywnych zdarzeń życiowych, występują pozytywnezmiany oraz jaką rolę w tym procesie pełnią strategie radzenia sobie ze stresem,zarówno te o charakterze ogólnym (dyspozycyjne radzenie sobie), jak i strategiewykorzystywane do radzenia sobie z przeżytą sytuacją (sytuacyjne radzenie sobie).Poszukiwano odpowiedzi na następujące pytania:− Czy i jakiego rodzaju pozytywne zmiany po traumie dostrzegają u siebie nastolatki, które doświadczyły różnych negatywnych zdarzeń życiowych?− Czy płeć badanych, rodzaj wydarzenia oraz czas, jaki upłynął od jego wystąpienia mają wpływ na poziom występujących zmian?− Które z analizowanych strategii radzenia sobie (dyspozycyjne czy sytuacyjneradzenie sobie) w większym stopniu wiąże się z poziomem osobowego wzrostu?− Które ze stosowanych strategii radzenia sobie pozwalają na przewidywanieosobowego wzrostu w grupie nastolatków?Badaniami objęto grupę 130 nastolatków – uczniów zespołów szkół ponadgimnazjalnych i liceów ogólnokształcących2 z terenu m. Łodzi. Badanym wyjaśnionocel badań oraz poinformowano o ich anonimowości. Spośród badanych 70 osób,co stanowi 54% badanych przyznało się, że doświadczyło negatywnego zdarzenia życiowego. Do analizy zakwalifikowano wyniki 60 nastolatków3, z tego większość stanowili chłopcy – 56,7%. Wiek badanych nastolatków mieścił się w zakresie16-17 lat (M = 16,53; SD = 0,50). Do oceny pozytywnych zmian wykorzystano Kwestionariusz Osobowego Wzrostu – KOW-27, a do pomiaru strategii radzenia sobieze stresem posłużono się Inwentarzem Reakcji Zaradczych CRI-48.Kwestionariusz Osobowego Wzrostu – KOW-27, opracowany przez Ogińską-Bulik (2013c), zawiera 27 stwierdzeń dotyczących występowania pozytywnychzmian w wyniku doświadczenia negatywnego wydarzenia życiowego (np. „Czujęsię bardziej pewny siebie”). Przeprowadzona analiza czynnikowa (VARIMAX z rotacją ortogonalną) ujawniła trzy czynniki: cz. 1 – percepcja siebie, cz. 2 – docenianieżycia i cz. 3 – relacje z innymi (wszystkie po 9 pozycji). Dla KOW-27 opracowanotymczasowe normy, wyrażone w skali stenowej, pozwalające na określenie poziomu występujących zmian, gdzie wynik 1-4 oznacza niski ich poziom, 5-6 przeciętny i 7-10 – wysoki. Zgodnie z instrukcją badani najpierw zaznaczają wydarzenie,które było dla nich najbardziej obciążające, czas, jaki upłynął od tego wydarzenia,a następnie dokonują oceny pozytywnych zmian, będących jego następstwem,posługując się skalą 4-stopniową od 0 (nie doświadczyłem tej zmiany) do 3 (doświadczyłem tej zmiany w dużym stopniu). Rzetelność kwestionariusza, mierzonawspółczynnikiem alfa Cronbacha, jest wysoka i wynosi 0,94 (dla poszczególnychczynników odpowiednio: 0,86, 0,86 i 0,87).Badania przeprowadziła uczestniczka seminarium magisterskiego Jagoda Skalska.Wyniki 10 osób odrzucono ze względu na niekompletność uzyskanych danych lubwystępowanie jednocześnie kilku negatywnych zdarzeń życiowych. Inwentarz Reakcji Zaradczych – Coping Responses Inventory-Youth (CRI-48)opracowany przez Moosa (1993), którego polską adaptację przeprowadziła Szymańska (1999), służy do oceny strategii radzenia sobie ze stresem u osób w wieku12-18 lat. Zawiera 48 pozycji (np. „Myślę o różnych sposobach poradzenia sobiez tym problemem”), ujętych w 8 skal (po 6 pozycji). Cztery pierwsze: analiza logiczna (poznawcze próby zrozumienia sytuacji i rozważanie możliwych działań),pozytywne przewartościowanie (poznawcza rekonstrukcja doświadczonej sytuacjii poszukiwanie w niej pozytywnych aspektów), poszukiwanie wsparcia (poszukiwanie informacji dotyczących problemu i pomocy u innych) oraz podjęcie działaniarozwiązującego problem są zaliczane do strategii polegających na zbliżaniu się doproblemu. Cztery kolejne: unikanie poznawcze (próby poznawczej ucieczki od rozważania problemu i zaprzeczanie jego występowania), akceptacja/rezygnacja (poznawcze próby poradzenia sobie poprzez pogodzenie się z sytuacją), poszukiwaniezastępczych wzmocnień (podjęcie działań mających na celu znalezienie zastępczych form aktywności i źródeł satysfakcji) i wyładowanie emocjonalne (próby redukcji napięcia poprzez ekspresję negatywnych emocji) – do strategii polegającychna unikaniu. Osoba badana udziela odpowiedzi, posługując się skalą 4-stopniową:1 – zdecydowanie tak, 2 – raczej tak, 3 – raczej nie, 4 – zdecydowanie nie. Przed obliczeniem wyników dokonuje się zmiany wartości zaznaczonych przez badanychodpowiedzi, zgodnie z kluczem (1-0 pkt, 2-1 pkt, 3-2 pkt, 4-3 pkt). Im wyższa punktacja tym częstsze stosowanie danej strategii. Narzędzie uzyskało satysfakcjonującewłaściwości psychometryczne. Inwentarz Reakcji Zaradczych został wykorzystanydwukrotnie, raz w odniesieniu do przeżytego negatywnego zdarzenia życiowego(radzenie sytuacyjne)4, drugi raz do oceny radzenia sobie z  różnymi sytuacjamistresowymi (radzenie dyspozycyjne).

Wyniki badań

Ze względu na normalność rozkładów uwzględnionych w badaniu zmiennych,do analiz zastosowano testy parametryczne. Do ustalenia różnic między średnimiwykorzystano test t-Studenta oraz test F jednoczynnikowej analizy wariancji. Zależności między zmiennymi ustalono za pomocą współczynników korelacji Pearsona. W celu sprawdzenia predyktorów osobowego wzrostu wykorzystano analizęregresji. Obliczeń dokonano za pomocą pakietu STATISTICA.W tabeli 1 zamieszczono średnie osobowego wzrostu prezentowanego przezbadanych nastolatków.

Zmieniono instrukcję, prosząc badanych o wskazanie, jak reagowali w przypadkuprzeżytego zdarzenia. Zmieniono także formy odpowiedzi (np. zamiast Myślę o różnychsposobach poradzenia sobie na Myślałem o różnych sposobach poradzenia sobie).4

Tabela 1. Średnie wartości osobowego wzrostu w badanej grupie nastolatkówOsobowy wzrost – ogółemCz. 1 – percepcja siebieCz. 2 – docenianie życiaCz. 3 – relacje z innymi

Uzyskana średnia osobowego wzrostu badanych nastolatków odpowiadawartości 5 stena; jest to więc wynik mieszczący się w wartościach przeciętnych.Przeliczając wyniki, zgodnie z normami opracowanymi dla KOW-27 (Ogińska-Bulik, 2013c), można wskazać, że 17 osób (28,3%) ujawnia niski poziom pozytywnychzmian (jeden z badanych nastolatków nie zauważył u siebie żadnych pozytywnychzmian). Spośród badanych 29 osób (48,4%) ujawniło przeciętny i 14 (23,3%) wysokipoziom osobowego wzrostu. Sprawdzono również, w którym obszarze występują największe zmiany. W tym celu uzyskane średnie poszczególnych czynnikówKOW-27 podzielono przez ilość przypadających na nie stwierdzeń. Istotnie większe zmiany (p < 0,01) badani uzyskali w czynniku 2 – docenianie życia (M = 1,78)w porównaniu z czynnikiem 1 – zmiany w percepcji siebie (M = 1,42) i czynnikiem 3– zmiany w relacjach z innymi (M = 1,44).Płeć nie różnicuje nasilenia pozytywnych zmian wynikających z doświadczonego zdarzenia w badanej grupie nastolatków (chłopcy: M = 43,26; SD = 17,09dziewczęta: M = 40,88; SD = 17,68, t = 0,60) ani żadnego z czynników. Dla 40%badanych, negatywnym wydarzeniem życiowym była śmierć kogoś bliskiego. Dlapozostałych były to m.in. rozwód rodziców (13%), rozstanie z bliską osobą (10%),poważna choroba członka rodziny (8%), gwałtowne przestępstwo (8%), doświadczenie przemocy (7%), wypadek lub uraz (5%), poważne trudności finansowe rodziny (3%), inne – nieuwzględnione w instrukcji kwestionariusza wydarzenia (6%).Rodzaj doświadczonej negatywnej sytuacji życiowej nie różnicuje nasilenia osobowego wzrostu w badanej grupie młodzieży (F = 0,82).Sprawdzono również, czy czas od doświadczonego zdarzenia wpływa na poziom osobowego wzrostu. U 36,8% badanych wydarzenie miało miejsce w ostatnimroku przed badaniem, u 13,1% – w ciągu 1-2 lat, u 18,3% w ciągu 2-3 lat i u 31,8%– powyżej 3 lat. Czas od doświadczonego wydarzenia nie wpływa (F = 1,28) napoziom osobowego wzrostu (1. M = 44,36; SD = 16,18, 2. M = 41,62; SD = 15,17,3. M = 32,91; SD = 22,31, 4. M = 44,42; SD = 15,52). Nie różnicuje też nasilenia żadnego z czynników KOW-27. Uzyskane przez badanych nastolatków średnie strategiiradzenia sobie ze stresem, zarówno w wersji dyspozycyjnej, jak i sytuacyjnej przedstawia tabela 2.

Tabela 2. Średnie wartości stosowanych strategii radzenia sobiePotraumatycznywzrostAnaliza logicznaPozytywne przewartościowaniePoszukiwanie wsparciaPodjęcie działania rozwiązującegoproblemUnikanie poznawczeAkceptacja/rezygnacjaPoszukiwanie zastępczychwzmocnieńWyładowanie emocjonalne

ni.

Oznaczenia:M – średnia, SD – odchylenie standardowe, t – test t-Studenta, p – poziom istotności różnic,ni. – różnice nieistotne statystycznie Z danych zamieszczonych w tabeli 2 wynika, że badana młodzież wykazuje skłonności do stosowania różnorodnych i podobnych strategii radzenia sobie,zarówno ze stresem ogólnym, jak i w odniesieniu do doświadczonej negatywnejsytuacji życiowej. Są to najczęściej: analiza logiczna, poszukiwanie zastępczychwzmocnień i podjęcie działania rozwiązującego problem. Nie stwierdzono różnicistotnych statystycznie w nasileniu strategii dyspozycyjnych i sytuacyjnych.Kolejny krok analizy uzyskanych wyników badań polegał na sprawdzeniuzwiązku między strategiami radzenia sobie a osobowym wzrostem. Uzyskanewspółczynniki korelacji przedstawia tabela 3.Tabela 3. Współczynniki korelacji między stosowanymi strategiami radzenia sobiea poziomem osobowego wzrostu.

Uzyskane współczynniki korelacji wskazują na dodatni związek sytuacyjnychstrategii radzenia sobie ze stresem z osobowym wzrostem. Oznacza to, że posługiwanie się w procesie radzenia sobie z negatywnym wydarzeniem życiowymtakimi sposobami, jak: poszukiwanie zastępczych wzmocnień, podjęcie działaniamającego na celu rozwiązanie problemu, poszukiwanie wsparcia, analiza logiczna i pozytywne przewartościowanie, sprzyjają pojawieniu się osobowego wzrostu,wyrażającego się przede wszystkim pozytywnymi zmianami w zakresie percepcjisiebie i doceniania życia. Zdecydowanie więcej istotnych związków z osobowymwzrostem dotyczy strategii mających na celu zbliżanie się do problemu niż jegounikanie. Jedyną strategią polegającą na unikaniu, która okazała się powiązana(dodatnio) z osobowym wzrostem jest poszukiwanie zastępczych wzmocnień.Nie stwierdzono istotnego związku strategii dyspozycyjnych z nasileniem osobowego wzrostu (ogółem). Jedynie poszukiwanie wsparcia społecznego korelujez pozytywnymi zmianami w relacjach z innymi oraz poszukiwanie zastępczychwzmocnień z docenianiem życia. Warto jednak wskazać, że współczynniki korelacji strategii mającej na celu podjęcie działania rozwiązującego problem z dwomaczynnikami osobowego wzrostu uzyskały wartości na poziomie trendu (p < 0,10).W kolejnym kroku analizy danych poszukiwano wyznaczników osobowegowzrostu (zmienna wyjaśniana), biorąc pod uwagę zarówno ogólny wynik KOW-27,jak i poszczególne czynniki wchodzące w jego skład. Przeprowadzono analizy regresji (wersja krokowa postępująca), wprowadzając do modelu regresji te strategie,które korelowały w sposób istotny statystycznie z osobowym wzrostem. Obejmowały one jedynie strategie sytuacyjne, tj. analizę logiczną, pozytywne przewartościowanie, poszukiwanie wsparcia społecznego, podejmowanie działań mającychna celu rozwiązanie problemu oraz poszukiwanie zastępczych wzmocnień. Analizaregresji nie ujawniła predyktorów dla ogólnego wyniku KOW-27 oraz dla czynnika 2, jakim jest docenianie życia. Predyktorem pozytywnych zmian w percepcjisiebie (cz. 1) okazało się podejmowanie działań mających na celu rozwiązywanieproblemu (Beta = 0,44, R = 0,44, R2 = 0,19). Dla pozytywnych zmian w relacjach z innymi (cz. 3) predykcyjną rolę pełniły dwie strategie. Są to: poszukiwanie wsparcia społecznego (Beta = 0,35) i poszukiwanie zastępczych wzmocnień (Beta = 0,21).Obydwie zmienne wyjaśniają łącznie 23% wariancji zmiennej zależnej (R = 0,46,R2 = 0,23), przy czym większy udział wnosi poszukiwanie wsparcia społecznego(R2 = 0,18).

Podsumowanie i wnioskiUzyskane wyniki badań wskazują, że doświadczenie przez młodzież negatywnego wydarzenia życiowego może być dla niej źródłem pozytywnych zmian.Spośród badanych 23% ujawniło wysoki, a 48% umiarkowany poziom osobowegowzrostu. Jest to nieco wyższy odsetek w porównaniu z grupą nastolatków, którzy doświadczyli różnych negatywnych zdarzeń życiowych badanych przez Milam, Ritt-Olson i Unger (2004), w których 30% badanych relacjonowało co najmniejumiarkowany poziom pozytywnych zmian. Większe zmiany dotyczą docenianiażycia niż percepcji siebie i relacji z innymi. Podobny rezultat uzyskano w grupienastolatków – ofiar wypadków drogowych (Salter, Stallard, 2004). Najczęstszymdoświadczanym przez badaną młodzież wydarzeniem była śmierć kogoś bliskiego,jednakże osoby, które wskazały to wydarzenie nie różniły się w poziomie osobowego wzrostu od osób, które doświadczyły innych negatywnych zdarzeń życiowych. Śmierć kogoś bliskiego jest uważana za silnie stresujące zdarzenie życiowe.Uwzględniając postulowaną przez niektórych autorów (m.in. Park, Cohen, Murch,1996; McMillen, Smith, Fisher, 1997) prostoliniową zależność między poziomemstresu a nasileniem pozytywnych zmian potraumatycznych, można byłoby oczekiwać, że doświadczenie tego typu sytuacji może pociągać za sobą większe zmiany.Takie wyniki uzyskano w badaniach Milam, Ritt-Olson i Unger (2004), w którychrównież najczęściej wskazywanym negatywnym wydarzeniem życiowym byłaśmierć bliskiej osoby. Zagadnienie związku między rodzajem traumatycznego wydarzenia a poziomem pozytywnych zmian potraumatycznych wymaga dalszychbadań.Ani płeć, ani czas jaki upłynął od doświadczonego zdarzenia nie różnicują poziomu zaobserwowanych zmian. Uzyskane wyniki są w znacznym stopniu zgodnez wynikami badań zagranicznych (Michel i in., 2010), a także wcześniejszymi wynikami polskich badań przeprowadzonych wśród nastolatków, którzy doświadczyli różnych negatywnych zdarzeń życiowych (Ogińska-Bulik, 2013c) i młodzieżyzmagającej się z chorobami nowotworowymi (Ogińska-Bulik, 2012; Ogińska-Bulik,Kobylarczyk, 2014).Uzyskany odsetek uczestniczących w badaniu nastolatków, charakteryzujących się wysokim poziomem wzrostu, jest niższy w porównaniu z odsetkiem zaobserwowanym u osób dorosłych, w tym kobiet po zabiegu resekcji gruczołu piersiowego, wśród których wysoki poziom pozytywnych zmian zanotowano u 50%badanych (Ogińska-Bulik, 2010b). Może to być także efektem stosowania przezmłodzież mniej dojrzałych – w porównaniu z dorosłymi – strategii radzenia sobie ze stresem, a także wynikać z niestabilnej i wciąż rozwijającej się osobowościczy nie do końca ukształtowanych struktur poznawczych. Tym samym sugerujeto, że czerpanie korzyści z negatywnych wydarzeń życiowych wymaga dojrzałościosobowości, a zwłaszcza zdolności do przetwarzania informacji, jak i umiejętnościnadawania pozytywnego znaczenia przeżywanym sytuacjom. Należy także pamiętać, że pojawianie się pozytywnych zmian u młodych ludzi w wyniku traumatycznych wydarzeń nie wyklucza występowania u nich negatywnych konsekwencji.Wskazują na to wyniki badań przeprowadzonych wśród pracowników służb ratowniczych (Ogińska-Bulik, 2015), a także w grupie nastolatków – ofiar wypadkówdrogowych (Ogińska-Bulik, 2014b).Uzyskane wyniki badań potwierdziły założenie o występowaniu związkumiędzy strategiami radzenia a poziomem osobowego wzrostu. Istotne zależnościdotyczą jednak strategii wykorzystywanych do radzenia sobie z przeżytą sytuacją.Dyspozycyjne strategie radzenia sobie, czyli strategie stosowane do radzenia sobieze stresem ogólnym nie wiążą się z nasileniem pozytywnych zmian potraumatycznych. Wśród sytuacyjnych sposobów radzenia należy wskazać przede wszystkimna znaczenie strategii opartych na zbliżaniu się do problemu, w tym podjęcia działań mających na celu jego rozwiązanie, poszukiwanie wsparcia społecznego, a także – choć w nieco mniejszym stopniu – pozytywnego przewartościowania i analizylogicznej problemu. Z kolei wśród strategii opartych na unikaniu istotną rolę pełni jedynie poszukiwanie zastępczych wzmocnień. Uzyskane rezultaty są zgodnez wynikami badań zagranicznych, wskazującymi przede wszystkim na znaczenie aktywnego radzenia sobie i pozytywnego przewartościowania (Park, Cohen,Murch 1996; Wild, Paivio, 2003; Wolchik i in., 2008). Pozostają również w zgodziez założeniami koncepcji Schaefera i Moosa (1998) odnoszącymi się do radzenia sobie z sytuacjami kryzysowymi. Badacze podkreślają, że kryzys jest dla jednostkinowym doświadczeniem, wobec tego dyspozycyjne strategie radzenia sobie, któremają charakter nawykowy mogą okazać się niewystarczające do poradzenia sobiez nim. Sytuacja kryzysu wymaga podjęcia działań, dostosowanych do przeżywanejsytuacji, które następnie mogą prowadzić do reintegracji osobowości, nabywanianowych umiejętności, czyli do rozwoju jednostki.Można także przypuszczać, że stosowanie strategii opartych na zbliżaniu zdaje się bardziej angażować jednostkę w proces radzenia sobie z doświadczonymzdarzeniem życiowym, co może zwiększać prawdopodobieństwo pojawienia siępozytywnych zmian. Ponadto, stosowanie aktywnych strategii zaradczych możew większym stopniu wiązać się z procesami poznawczymi, które są angażowanew proces wzrostu po traumie. Dotyczy to przede wszystkim ruminacji celowych,których celem jest rozważanie problemu i poszukiwanie sposobów jego rozwiązania. Na znaczenie tego typu ruminacji w procesie pojawiania się pozytywnychzmian potraumatycznych zwraca uwagę wielu autorów (Tedeschi, Calhoun, 1996,2004; Cann i in., 2011; Ogińska-Bulik, 2015; Ogińska-Bulik, Juczyński, 2015).Warto zwrócić uwagę na zróżnicowaną rolę strategii radzenia sobie dla poszczególnych wymiarów osobowego wzrostu. Predyktorem pozytywnych zmianw percepcji siebie okazało się podejmowanie działań mających na celu rozwiązywanie problemu, pozytywnych zmian w relacjach z innymi, poszukiwanie wsparcia społecznego i poszukiwanie zastępczych wzmocnień. Zróżnicowaną rolę strategii radzenia sobie dla pojawiania się pozytywnych zmian potraumatycznych zaobserwowano także wśród osób dorosłych. W badaniach ratowników medycznych,którzy doświadczyli zdarzeń traumatycznych w związku z wykonywaną pracą(Ogińska-Bulik, 2014a) istotne znaczenie dla pojawiania się pozytywnych zmianw percepcji siebie miała strategia, jaką jest zwrot ku religii. Predykcyjną rolę dlazmian w relacjach z innymi pełniły natomiast, oprócz zwrotu ku religii, także aktywne radzenie sobie, poszukiwanie wsparcia emocjonalnego oraz wyładowanie.Potwierdza to znaczenie w procesie pojawiania się pozytywnych zmian potraumatycznych strategii skoncentrowanych zarówno na problemie, jak i na unikaniu.Tedeschi i Calhoun (1995) sugerują, że unikowe radzenie sobie może być bardziej skuteczne w pierwszym etapie zmagania się z doznaną traumą i pełnić rolęochronną, dając jednostce czas na konfrontowanie się z wydarzeniem we własnymtempie i zgodnie z indywidualnymi możliwościami. Strategie skoncentrowane naproblemie nabierają znaczenia w kolejnych etapach procesu radzenia sobie z traumą. Zdają się to potwierdzać wyniki badań uzyskane w grupie kobiet, które zmagały się z chorobą nowotworową (Lechner, Antoni, 2004). Wykazano w nich, żew  okresie diagnozy i leczenia choroby potraumatyczny wzrost był pozytywniezwiązany przede wszystkim z radzeniem sobie opartym na religii, odwracaniemuwagi, pozytywnym przewartościowaniem, a w okresie późniejszym, tj. 3 i 6 miesięcy po operacji z aktywnym radzeniem sobie, poszukiwaniem wsparcia i równieżradzeniem sobie opartym na religii.Warto również podkreślić, że wybór strategii radzenia w konfrontacji z negatywnym wydarzeniem życiowym jest uwarunkowany indywidualnymi właściwościami jednostki, w tym jej cechami osobowości. Istotną rolę może tu pełnić dyspozycyjny optymizm, prężność, poczucie własnej wartości czy skuteczności, a takżeuzyskiwane wsparcie społeczne.Przeprowadzone badania wiążą się z pewnymi ograniczeniami. Nie analizowano negatywnych skutków doświadczonego zdarzenia, np. w postaci objawówstresu pourazowego. Ocena występujących pozytywnych zmian, dokonywanaprzez młodzież była wynikiem samoopisu, co mogło w pewien sposób rzutowaćna uzyskane wyniki. Badania miały charakter przekrojowy, co nie pozwala jednoznacznie wnioskować o zależnościach przyczynowo-skutkowych. Należy takżepamiętać, że pewne zmiany pojawiające się u młodzieży, jak np. zmiany w filozofiiżyciowej czy percepcji siebie mogą być efektem realizacji zadań rozwojowych, a nieskutkiem doświadczonej traumy. Zmiany składające się na osobowy wzrost, w odróżnieniu od zmian rozwojowych wynikających z biegu życia, mają więc charakterindywidualny. Stąd potrzeba rozróżnienia wzrostu wynikającego z doświadczeńżyciowych od zmian wynikających z naturalnego rozwoju jednostki.Pomimo przedstawionych ograniczeń uzyskane wyniki badań wnoszą nowetreści w zakresie radzenia sobie z negatywnymi wydarzeniami życiowymi. Mogąstanowić inspirację do dalszych poszukiwań, w których warto byłoby uwzględnićrolę zaangażowania poznawczego osoby doświadczającej traumy, a przede wszystkim znaczenie ruminacji. Prezentowana problematyka może mieć również istotneznaczenie dla praktyki. Wyniki badań mogą być przydatne przede wszystkim w interwencji kryzysowej, ale także w programach profilaktycznych, w ramach którychnależałoby zwrócić uwagę na rozwijanie umiejętności „przepracowywania” doznanej traumy i kształtowanie kompetencji w zakresie radzenia sobie z traumatycznymi doświadczeniami. Warto także pamiętać, że potraumatyczny wzrost to szansana budowanie odporności i lepsze radzenie sobie z wyzwaniami życiowymi, któremogą wystąpić w przyszłości.Literatura cytowanaAldridge, A.A., Roesch, S.C. (2008). Developing coping typologies of minorityadolescents: A latent profile analysis. Journal of Adolescence, 31, 499-517, doi:10.1016j.adolescence.2007.08.005Alisic, E., van der Schoot, T., van Ginkel, J., Kleber, R. (2008). Looking beyond posttraumatic stress disorder in children: posttraumatic stress reactions, posttraumatic growth and quality of life in general population. The Journal of ClinicalPsychiatry, 69 (9), 1455-1461.Barakat, L., Alderfer, M., Kazak, A. (2006). Posttraumatic Growth in Adolescent Survivors of Cancer and Their Mothers and Fathers. Journal of Pediatric Psychology,31 (4), 413-419, doi: 10.1093/jpepsy/jsj058Bellizzi, K.M., Blank, T.O. (2006). Predicting posttraumatic growth in breast cancersurvivors. Health Psychology, 25, 47-56, doi: 10.1037/0278-6133.25.1.47Cann, A., Calhoun, L.G., Tedeschi, R.G., Triplett, K.N., Vishnevsky, T., Lindstrom, C.M. (2011). Assessing posttraumatic cognitive processes: the EventRelated Rumination Inventory. Anxiety, Stress & Coping, 24 (2), 137-156, doi:10.1080/10615806.2010.529901Cohen, J.A., Bukstein, O., Walter, H., Benson, S.R., Chrisman, A., Farchione, T.R., Hamilton, J., Keable, H., Kinlan, H., Schoettle, U., Siegel, M., Stock, S., Medicus, J.(2010). Practice parameter for the assessment and treatment of children andadolescents with posttraumatic stress disorder. Journal of the American Academyof Child and Adolescents Psychiatry, 49, 414-430, doi: 10.1016/j.jaac.2009.12.020Copeland, W., Keeler, G., Angold, A.J. Castello, E.J. (2010). Posttraumatic stresswithout trauma in children. American Journal of Psychiatry, 167 (9), 1059-1065,doi: 10.1176/appi.ajp.2010.09020178Cryder, C., Kilmer, R., Tedeschi, R., Calhoun, L. (2006). An exploratory study ofposttraumatic growth in children following a natural disaster. American Journalof Orthopsychiatry, 76 (1), 65-69, doi: 10.1037/0002-9432.76.l.65Dąbkowska, M. (2006). Wpływ traumatycznych doświadczeń na zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży. Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej, 4 (6), 161-164.Dudek, B. (2003). Zaburzenie po stresie traumatycznym. Gdańsk: GWP.Hafstad, G., Gil-Rivas, V., Kilmer, R., Raeder, S. (2010). Parental adjustment, familyfunctioning, and posttraumatic growth among Norwegian children and adolescents following a natural disaster. American Journal of Orthopsychiatry, 80,248-257, doi: 10.1111/j.1939-0025.2010.01028.xIckovics, J., Kershaw, T., Milam, S., Lewis, J., Meade, C., Ethier, K. (2006). Urbanteens: trauma, posttraumatic growth, and emotional distress among femaleadolescents. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 74 (5), 841-850, doi:10.1037/0022-006X.74.5.841Kilmer, R.P., Gil-Rivas, V., Tedeschi, R.G., Cann, A., Calhoun, L.G., Buchanan, T.,Taku, K. (2009). Use of the Revised Posttraumatic Growth Inventory for Children. Journal of Traumatic Stress, 22 (3), 248-253, doi: 10.1002/jts.20410Kirby, R., Shakespeare-Finch, J., Palk, G. (2011). Adaptive and maladaptive copingstrategies predict posttrauma outcomes in ambulance personnel. Traumatology,17 (4), 25-34, doi: 10.1177/1534765610395623Lechner, S.C., Antoni, M.H. (2004). Posttraumatic growth and group-based intervention for persons dealing with cancer: What have we learned so far? Psychological Inquiry, 15 (1), 35-41.Levine, S.Z., Laufer, A., Hamama-Raz, Y., Stein, E., Solomon, Z. (2008). Posttraumatic growth in adolescence: Examining its components and relationship withPTSD. Journal of Traumatic Stress, 21 (5), 492-496, doi: 10.1002/jts.20361Lis-Turlejska, M. (2009). Zdarzenia traumatyczne – sposoby definiowania, pomiari rozpowszechnienie. W: J. Strelau, B. Zawadzki, M. Kaczmarek (red.), Konsekwencje psychiczne traumy. Uwarunkowania i terapia (s. 15-33). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.McMillen, J.C., Smith, E.M., Fisher, R.H. (1997). Perceived benefit and mental healthafter three types of disaster. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 65 (5),733-739.Meyerson, D., Grant, K., Smith-Carter, J., Kilmer, R. (2011). Posttraumatic growthamong children and adolescents. Clinical Psychology Review, 31 (6), 949-964,doi: 10.1016/j.cpr.2011.06.003Michel, G., Taylor, N., Absolom, K., Eiser, C. (2010). Benefit finding in survivors ofchildhood cancer and their parents: further empirical support for the BenefitFinding Scale for Children. Child: Care, Health and Development, 36 (1), 123-129,doi: 10.1111/j.1365-2214.2009.01034.xMilam, J.E., Ritt-Olson, A., Tan, S., Unger, J., Nazani, E. (2005). The September 11th 2001 Terrorist Attacks and Reports of Posttraumatic Growth amonga Multi-Ethnic Sample of Adolescents. Traumatology, 11, 233-246, doi:10.1177/153476560501100404Milam, J.E., Ritt-Olson, A., Unger, J. (2004). Posttraumatic growth among adolescents. Journal of Adolescent Research, 19, 192-204, doi: 10.1177/0743558403258273Moos, R. (1993). Coping Responses Inventory Youth. Professional manual. Odessa:FL: Psychological Assessment Resources.Morris, B., Shakespeare-Finch, J., Scott, J. (2007). Coping process and dimensionsof posttraumatic growth. Australasian Journal of Disaster and Trauma Studies, 1,1-12.

Ogińska-Bulik, N. (2010a). Doświadczanie sytuacji traumatycznych a zjawisko potraumatycznego rozwoju u młodzieży. Psychologia Rozwojowa, 15 (3), 33-42.Ogińska-Bulik, N. (2010b). Potraumatyczny rozwój w chorobie nowotworowej –rola prężności. Polskie Forum Psychologiczne, 15 (2), 125-139.Ogińska-Bulik, N. (2012). Osobowy wzrost u nastolatków zmagających się z chorobą nowotworową. Psychoonkologia, 1, 1-8.Ogińska-Bulik, N. (2013a). Pozytywne skutki doświadczeń traumatycznych, czyli kiedyłzy zamieniają się w perły. Warszawa: Wydawnictwo Difin.Ogińska-Bulik, N. (2013b). Potraumatyczny wzrost u dzieci i młodzieży – występowanie, mechanizm i pomiar. Przegląd Psychologiczny, 13 (4), 405-418.Ogińska-Bulik, N. (2013c). Pozytywne skutki doświadczanych zdarzeń o charakterze traumatycznym u dzieci i młodzieży. Kwestionariusz Osobowego Wzrostu– KOW-27 (wersja D/M i R/O). Polskie Forum Psychologiczne, 18 (1), 93-111.Ogińska-Bulik, N. (2013d). Potraumatyczny wzrost – zróżnicowanie ze względu narodzaj doświadczonego zdarzenia oraz płeć i wiek badanych. Acta UniversiatisLodziensis, Folia Psychologica, 17, 51-66.Ogińska-Bulik, N. (2014a). Rola strategii radzenia sobie ze stresem w rozwoju potraumatycznym ratowników medycznych. Medycyna Pracy, 65 (2), doi:10.13075/mp.5893.2014.024Ogińska-Bulik, N. (2014b). Objawy stresu pourazowego a potraumatyczny wzrostu młodzieży – ofiar wypadków drogowych. Psychiatria, 11 (1), 49-58.Ogińska-Bulik, N. (2015). Dwa oblicza traumy – negatywne i pozytywne skutki zdarzeńtraumatycznych u pracowników służb ratowniczych. Warszawa: Wydawnictwo Difin.Ogińska-Bulik, N., Juczyński, Z. (2015). Inwentarz Ruminacji o Negatywnym Zdarzeniu – polska adaptacja the Event Related Rumination Inventory. PrzeglądPsychologiczny (w druku).Ogińska-Bulik, N., Kobylarczyk, M. (2014). Wzrost po traumie u dzieci chorych onkologicznie i ich rodziców. W: L. Szewczyk, A. Kulik (red.), Problemy psychosomatyki okresu rozwojowego i dorosłości (s. 23-38). Lublin: Wydawnictwo Proqurat.Park, C.L., Cohen, L.H., Murch, R. (1996). Assessment and prediction of stress-related growth. Journal of Personality, 64, 71-105.Phipps, S., Long, A., Ogden, J. (2007). Benefit finding scale for children: Preliminaryfindings from a childhood cancer population. Journal of Pediatric Psychology, 32,1264-1271.Salter, E., Stallard, P. (2004). Posttraumatic growth in child survivors of a roadtraffic accident. Journal of Traumatic Stress, 17, 335-340, doi:  10.1023/B:JOTS.0000038482.53911.01Schaefer, J.A., Moos, R.H. (1998). The context for posttraumatic growth: life crises, individual and social resources, and coping. W: R.G Tedeschi, C.L. Park,L.G. Calhoun (red.), Posttraumatic growth: positive changes aftermath of crisis(s. 99-125). Mahwah, New Jersey: Lawrence Erlbaum Publishers.Schexnaildre, M. (2011). Predicting posttraumatic growth: coping, social support,and posttraumatic stress in children and adolescents after Hurricane Katrina.

Thesis submitted to the Graduate Faculty at the Louisiana State University.ww.etd.Isu.edu.docs/.../etd.../Schexnaildre Thesis.pdf 2011 (data dostępu:5.06.2012).Szymańska, S. (1999). Rzetelność i trafność polskiego przekładu kwestionariuszaRudolfa H. Moosa: Coping Responses Inventory – youth form. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Psychologica, 3, 87-97.Tedeschi, R.G., Calhoun, L.G. (1995). Trauma and transformation: growing in the aftermath of suffering. Thousand Oakes, CA: Sage.Tedeschi, R.G., Calhoun, L.G. (1996). The Post-Traumatic Growth Inventory: Measuring the positive legacy of trauma. Journal of Traumatic Stress, 9, 3, 455-471,doi: 10.1002/jts.2490090305Tedeschi, R.G., Calhoun, L.G. (2004). Posttraumatic growth: Conceptual foundations and empirical evidence. Psychological Inquiry, 15, 1-8, doi: 10.1207/s15327965pli1501_01Tedeschi, R.G., Calhoun, L.G. (2007). Podejście kliniczne do wzrostu po doświadczeniach traumatycznych. W: P.A. Linley, S. Joseph (red.), Psychologia pozytywna w praktyce (s. 230-248). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.Turner-Sack, A.M., Menna, R., Setchell, S.R., Maan, C., Cataudella, D. (2012). Posttraumatic growth, coping strategies and psychological distress in adolescentssurvivors of cancer. Journal of Pediatric Oncology Nursing, 29 (2), 70-79, doi:10.1177/1043454212439472Vaughn, A.A., Roesch, S.C., Aldridge, A. (2009). Stress-related growth in racial/ethnic minority adolescents: Measurement structure and validity. Educational andPsychological Measurement, 69 (1), 131-145, doi: 10.1177/0013164408318775Wild, N.D., Paivio, S.C. (2003). Psychological adjustment, coping and emotion regulation as predictors of posttraumatic growth. Journal of Aggression, Maltreatment and Trauma, 8 (4), 97-122, doi: 10.1300/J146v08n04_05Wolchik, S.A., Coxe, S., Tein, J., Sandler, I.N., Ayers, T.S. (2008). Six-year longitudinal predictors of posttraumatic growth in parentally bereaved adolescents and young adults. Journal of Death and Dying, 58 (2), 107-128, doi:10.2190%2FOM.58.2.bYu, X., Lau, J., Zhang, J., Mak, W., Choi, K., Lui, W. (2010). Posttraumatic growthand reduced suicidal ideation among adolescents at month 1 after the Sichuan Earthquake. Journal of Affective Disorders, 23, 327-331, doi: 10.1016/j.jad.2009.09.019