Lucyna Bakiera RECENZJA: Iwona Janicka, Hanna Liberska (red.) (2014). Psychologia rodziny. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN (ss. 682)

Polskie Forum Psychologiczne, 2015, tom 20, numer 1, s. 134-139

RECENZJE I SPRAWOZDANIA[Reviews and reports]Iwona Janicka, Hanna Liberska (red.) (2014). Psychologia rodzinyWarszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN (ss. 682)Psychologia rodziny jest dyscypliną naukową wzbudzającą szerokiezainteresowanie zarówno praktyków,jak i naukowców. Z tego względu praca pod redakcją Iwony Janickiej i Hanny Liberskiej pt. Psychologia rodziny,opublikowana przez WydawnictwoNaukowe PWN w Warszawie, stanowi ważną odpowiedź współczesnychfamiliologów na zapotrzebowaniespołeczne. Warto podkreślić, że jest topierwsze tak wieloaspektowe, naukowe opracowanie zagadnień dotyczących rodziny, które zostało przygotowane przez polskich psychologów.W monografii analizie poddano kluczowe kwestie dotyczące życiarodzinnego w kontekście przemianobyczajowości, uwzględniając prawidłowości rozwoju indywidualnegoi  historię danej rodziny. Rozważaniana temat istoty rodziny, jej struktury,procesów rodzinnych oraz roli rodzinyw rozwoju jednostek i całego systemu,także związki z innymi środowiskamispołecznymi odwołują się do współczesnych badań i wiodących teorii psychologicznych, także rodzimych.Czytelnik poszukujący odpowiedzi na pytanie postawione we Wstępie,a mianowicie „Czym jest rodzina?” nieznajdzie w książce jednej prostej odpowiedzi, a wielość i głębokość przed stawionych argumentów rozbudza refleksję nie tylko nad tak postawionympytaniem. Lektura książki inspirujerównież do zastanowienia się nad mechanizmami, które regulują funkcjonowanie rodziny i jednostki w rodzinie,siłami i ograniczeniami wynikającymiz rodziny oraz możliwością wspierania rozwoju rodziny. Ukazuje takżezaawansowanie badań nad problematyką życia rodzinnego, prowadzonychprzez polskich psychologów.Dwudziestu czterech Autorów,reprezentujących niemal wszystkieośrodki uniwersyteckie w Polsce, prezentuje swoje badania i wiedzę w sposób zajmujący uwagę Czytelnika.Zgromadzenie różnych problemówodnoszących się do kluczowego zagadnienia jakim jest rodzina, daje tekstwielowątkowy, zróżnicowany, a przezto niezwykle bogaty w treści.Problemy funkcjonowania rodzinyzebrane zostały w cztery grupy tematyczne, które stanowią kolejne częścimonografii. Pierwsza część – Człowiekw systemie rodziny – poświęcona jestprezentacji ogólnych zagadnień familiologii i obejmuje dziesięć rozdziałów.Już sam tytuł tego bloku oraz rozdziałgo otwierający – Rodzina w ujęciu systemowym autorstwa Waldemara Świętochowskiego – wskazuje na paradygmat

określający ramy teoretyczne przedstawionych rozważań. W rozdziale tymCzytelnik zapozna się z terminologiąsystemowego ujęcia rodziny (m.in.strukturą systemu, jego granicami,procesami morfogenetycznymi i morfostatycznymi) oraz z cechami funkcjonalnego systemu rodzinnego.W rozdziale drugim – autorstwaBarbary Harwas-Napierały – omówiono specyfikę komunikacji interpersonalnej w rodzinie, która jest podstawąwszelkich więzi. Autorka, odnosząc siędo modeli komunikacji, ich uwarunkowań w rodzinie oraz zmian rozwojowych w zakresie komunikacji rodzinnej omawia warunki kształtowaniaprawidłowej komunikacji. Wskazujepodstawowe obszary usprawnianiakomunikacji w poszczególnych podsystemach rodzinnych, do których zalicza osiąganie dojrzałości osobowej dorosłych członków rodziny oraz rozwójszczegółowych umiejętności, takich jakzdolność otwartego wyrażania siebie,czy uważnego (aktywnego, empatycznego) słuchania.Problematyce komunikowania sięw rodzinie poświęcony jest także rozdział trzeci zatytułowany Narracje rodzinne, przybliżający rozumienie rozwoju jednostek i systemu z zaakcentowaniem historii rodziny. Jego Autorka,Elżbieta Dryl, rozważa rodzinę jako niszę semantyczną, w której nadawaniewspólnych znaczeń stanowi o tożsamości rodzinnej. Narracje, będące werbalną reprezentacją zdarzeń, występują na przykład w postaci anegdot czyrodzinnych historii i umożliwiają podtrzymanie rodzinnych tradycji, wartości oraz stosunku do otaczającej rzeczywistości.

Znaczenie rodziny w kształtowaniu i przekształcaniu zachowaniauczestników życia rodzinnego zgłębia Katarzyna Walęcka-Matyja w rozdziale czwartym, zatytułowanym Rolei funkcje rodziny. Zestawiając opozycyjnie rodzinę tradycyjną i współczesną,zwraca uwagę na ilościowe i jakościowe zmiany funkcji rodziny, a także napsychospołeczne czynniki wpływającekorzystnie na rodzinę lub powodującejej dezorganizację.W rozdziale piątym Hanna Liberska i Mirosława Matuszewskaprezentują modele rodziny oraz stylewychowania. Czytelnik może zapoznać się z  oryginalną propozycją dychotomicznej klasyfikacji modeli funkcjonowania rodziny, w której Autorkiwyróżniły modele strukturalne i  operacyjne, dokonując następnie szczegółowej prezentacji poszczególnychmodeli składowych i zwracając uwagęna polimorfizację form życia rodzinnego. Na tym tle proponują także własneujęcie modelu zdrowej rodziny. Drugiobszar tematyczny rozdziału piątegozawiera charakterystykę stylów wychowania wyróżnionych przez uznanych badaczy problematyki. I tak zaprezentowano i porównano atrybutynastępujących stylów: demokratycznego, nadopiekuńczego, autorytarnego,ignorującego, permisywnego, autorytatywnego, autokratycznego, liberalnego i niekonsekwentnego. Clou tegorozdziału zatytułowanego Modele funkcjonowania rodziny. Style wychowania jestanaliza warunków charakterystycznych dla strukturalnych modeli rodziny i sprzyjających określonym stylomwychowania.Mieczysław Plopa, uznany polski familiolog, w rozdziale szóstym

pt.  Więzi małżeńskie i rodzinne w perspektywie teorii przywiązania rozważasposób, w jaki relacje rodzinne i ichzmiany regulowane są więzią o charakterze przywiązania. Na tle poglądówna temat przywiązania i jego stylów(ujęcie Ainsworth oraz Bartholomewai Horowitza) Autor wskazuje na ewolucyjny i neuropsychologiczny aspektsystemu przywiązaniowego. Zwracatakże uwagę na związki między formami przywiązania a aktywnościąposzczególnych obszarów mózgu,wzorami przywiązania a strategiamiradzenia sobie ze stresem, a ponadtona rolę przywiązania w powstawaniuzaburzeń rozwojowych.W rozdziale siódmym – Seksualność w związkach małżeńskich – Magdalena Grabowska omawia aktywnośćseksualną małżonków, jej rodzajei  uwarunkowania. Uwzględnia wiekmałżonków oraz relacje między nimii  staż małżeński jako czynniki istotnez punktu widzenia satysfakcji seksualnej. Autorka rozpoznaje także problemy ujawniające się w sferze pożyciaseksualnego pary i zdolność małżonków do radzenia sobie z nimi.Rozdział ósmy pt. Transmisja międzypokoleniowa – procesy zachodzące nastyku pokoleń odnosi się do psychologicznej kontynuacji rodzinnej, która – jak ujmują to Autorki, MarzannaFarnicka i Hanna Liberska – wyrażaciągłość pokoleniową w zakresie wzorów zachowań, przekonań, wartości,norm. Transmisja międzypokoleniowa przedstawiona jest z perspektywyteorii socjobiologicznych, psychodynamicznych, społecznego uczenia sięi podejścia kontekstualnego. Dyskusjipoddano istotę, mechanizmy i obszary transmisji międzypokoleniowej.

Przybliżona została między innymikoncepcja wielopoziomowej transmisjiw ujęciu Murraya Bowena. Czytelnikma również okazję zapoznać się z empirycznymi próbami wyjaśniania tegozjawiska, zrealizowanymi także nagruncie polskim.Elżbieta Rydz w rozdziale dziewiątym przedstawia duchowy aspektżycia rodzinnego. Autorka precyzuje pojęcia religijności i duchowości,przedstawia współczesne podejściaw  badaniach naukowych nad tą delikatną sferą życia i rozwoju – z jednejstrony wrażliwą na zawirowania kontekstu, a  z drugiej strony stabilizującąje. Analizuje cykl życia rodziny z perspektywy rozwoju religijności dorosłych członków rodziny oraz dzieci.Rozważania przedstawione są zgodniez podejściem funkcjonalnym i dynamiczno-strukturalnym.Pierwszą część monografii zamyka rozdział autorstwa Hanny Liberskiej zatytułowany Rozwój rodziny i rozwój w rodzinie. Spina on wszystkie rozdziały poświęcone ogólnym zagadnieniom życia rodziny. Zawiera pogłębioną analizę złożonych związków między rozwojem indywidualnym a rozwojem systemu rodziny, które rozpatrywane są przez pryzmat dynamiki zmian temporalnych i w nawiązaniu do zmian wymiaru kulturowo-historycznego. Poszukiwania mechanizmów zmian rozwojowych rodzinyi zmian rozwojowych jej członków prowadzone są nie tylko w systemie rodziny, ale też poza nim. Jeden z proponowanych modeli związków Autorka wyprowadza z  koncepcji znakomitej polskiej psycholog Marii Tyszkowej. Konkluduje, że rodzina stanowi środowisko szczególnie sprzyjające rozwojowi indywidualnemu. Wspiera i stymuluje rozwój osób ją tworzących (zarównodzieci, jak i dorosłych). Z kolei systemsprzężeń zwrotnych reguluje zmianyzachodzące w rodzinie.Treść drugiej część podręcznikaodnosi się do różnorodnych form życiarodzinnego. I tak, w rozdziale pierwszym skoncentrowano się na samotnym rodzicielstwie. Sylwia Rydz omawia funkcjonowanie rodziny niepełnej,ze szczególnym uwzględnieniem rolisamotnej matki/samotnego ojca i skutków samotnego rodzicielstwa dla dorosłych oraz dzieci (postaw wychowawczych wobec dzieci).Kolejne dwa rozdziały, autorstwaIwony Janickiej, przybliżają problematykę kohabitacji (rozdział drugi –Związki kohabitacyjne) i rodzicielstwapar kohabitujących (rozdział trzeci– Partnerzy kohabitujący jako rodzice).Autorka, uznana badaczka problemu,traktuje je jako przejaw transformacji życia małżeńskiego i rodzinnego.Związki nieformalne przedstawionoz punktu widzenia ich etiologii (czynniki natury indywidualnej i społecznej), specyfiki osób je tworzących orazw odniesieniu do małżeństwa. Autorkakoncentruje się na analizie przyczyni  skutków kohabitacji dla funkcjonowania pary i perspektyw rozwojuzwiązku. I tak, rozpatruje znaczeniekohabitacji przedślubnej dla późniejszej trwałości związku małżeńskiegostworzonego przez parę i dla ich zaangażowania w relację. Rodzicielstwoosób kohabitujących zostało natomiastujęte przede wszystkim z punktu widzenia zaangażowania dorosłych w relację z  dzieckiem. Autorka analizujeproblem niestabilności rodzin kohabitujących i wiąże go z określonym sposobem sprawowania roli rodzicielskiej.Rodzina zrekonstruowana rozważana jest przez Aleksandrę Lewandowską-Walter w czwartym rozdzialeczęści drugiej. Autorka, po zaprezentowaniu kluczowych pojęć i danych statystycznych, omawia podstawy tworzenia rodziny zrekonstruowanej, jejproblemy (m. in. konflikt lojalności, podział obowiązków opiekuńczo-wychowawczych, nadmierne zaangażowanierodzica przybranego) oraz możliwościjej wsparcia psychoedukacyjnego i terapeutycznego.Problematyce rodziny adopcyjneji zastępczej poświęcone są rozdziałypiąty i szósty. Alicja Kalus szczegółowo wyjaśnia złożony układ zależności,które decydują o specyfice tego typurodzin. Wielowymiarowość tej problematyki obejmuje aspekt prawny (dokumenty regulujące adopcję i pieczę zastępczą), medyczny (niepłodność i bezpłodność jako przesłanki do adopcji),psychologiczny (kryzys bezdzietności,doświadczenie straty, motywacja rodzicielska, rozwój rodziny adopcyjnej,tymczasowość relacji między rodzicami zastępczymi a dzieckiem) i  społeczny (instytucjonalne formy opiekizastępczej).Jolanta Miluska podejmuje z koleikulturowy kontekst rodziny. W rozdziale pt. Kulturowa różnorodność rodziny Czytelnik ma okazję zapoznać się zezróżnicowaniem układów rodzinnych(np. rodziny nuklearne, poszerzone,mieszane, sib, klan, household), postaw wobec rodziny, czy praktyk rodzinnych w zależności od kultury. Autorka, od wielu lat prowadząca badaniamiędzykulturowe, poddaje analizie

procesy akulturacji zachodzące w  rodzinach wielokulturowych.Kolejna część podręcznika poświęcona jest doświadczeniom, któreproblematyzują funkcjonowanie rodziny. Zbiór sześciu rozdziałów zatytułowano Zdrowotne i społeczne problemy w rodzinie. W pierwszym z nichWaldemar Świętochowski wskazujew jaki sposób choroba chroniczna, analizowana w  aspekcie biologicznym,psychologicznym i społecznym, reguluje funkcjonowanie rodziny. Autortraktuje chorobę jako nienormatywnykryzys w  rodzinie, który wywołujezróżnicowane strategie (poznawcze,emocjonalne i behawioralne) zmaganiasię z trudnością. Dowodzi również, żechoroba jest czynnikiem utrzymującymstatus quo w rodzinie (wzrost spójności, utrzymanie tożsamości rodzinnejczy stabilizowanie granic systemu rodzinnego).W drugim rozdziale części trzeciej pt. Trudności w realizacji planówprokreacyjnych i ich skutki dla rodzinyEleonora Bielawska-Batorowicz omawia problemy prokreacyjne dorosłych,nawiązując do ich konsekwencji dla relacji rodzinnych. Autorka przedstawiarodzaje trudności w realizacji funkcjiprokreacyjnej rodziny (niepłodność,poronienia, martwe urodzenia, śmierćdziecka), ich przyczyny, następstwa,skalę poszczególnych zjawisk, a takżemożliwości wspomagania prokreacji.Rozdział trzeci poświęcony jestfunkcjonowaniu rodziny z dzieckiemniepełnosprawnym. Ewa Marat rozważa to zagadnienie przede wszystkim z perspektywy zmian w systemierodzinnym, adaptacji rodziców orazform pomocy kierowanej do nich i całych rodzin z dziećmi z zaburzeniamirozwoju.

Innego rodzaju trudność w systemie rodzinnym podejmuje Magdalena Błażek w rozdziale czwartym. Jaksugeruje tytuł rozdziału – Rozwód jakosytuacja kryzysowa w rodzinie – Autorkaanalizuje rozwód jako zdarzenie stresogenne i kryzysowe (o charakterzenienormatywnym) w funkcjonowaniurodziny. Wskazuje najczęstsze przyczyny rozwodów w Polsce, fazy procesu rozwodowego oraz adaptację dorosłych do sytuacji po rozwodzie i dziecido życia w rodzinie rozbitej (niekompletnej).W następnym rozdziale GrażynaPoraj analizuje zjawisko agresji i przemocy w rodzinie. Zwraca uwagę naznaczenie niektórych metod wychowawczych w wyzwalaniu zachowańagresywnych u dzieci. Ponadto opisuje zjawiska przemocy występującejw podsystemie małżeństwa i podsystemie rodzeństwa oraz możliwe strategieredukowania agresji w rodzinie.Związek między rodziną a zachowaniami antyspołecznymi w kontekście odkryć nauk biologicznychi  społecznych rozważają w rozdzialeszóstym Mieczysław Radochoński, Lidia Perenc i Anna Radochońska. Autorzy wskazują na związki występującemiędzy predyspozycją genetyczną dozachowań antyspołecznych, transmisjąmiędzypokoleniową i zaburzeniamifunkcjonowania rodziny.Czwarta część książki została zatytułowana Terapia rodzin i terapeutycznarola rodziny. Zawiera ona dwa rozdziały. W pierwszym Tadeusz Pietras referuje historię terapii rodzin, nawiązującmiędzy innymi do takich badaczy, jakSalvator Minuchin, Virginia Satir czyMara Selvini Palazzoli. Autor, w sposób przystępny a zarazem zwięzły, przedstawia podstawowe założenia terapii rodzin, wskazania do terapii, jaki przeciwwskazania do jej stosowania.Ostatni rozdział książki, autorstwa Bogusławy Lachowskiej, stanowipomost między psychologią rodzinya psychologią pozytywną. Autorka,tytułując swoje rozważania Pozytywnapsychologia rodziny – w teorii i praktycezaprasza Czytelnika do spojrzenia narodzinę przez pryzmat jej zasobów.Korzystając z koncepcji sił tkwiącychw rodzinie, w tym prężności rodziny, szczegółowo przedstawia modelei koncepcje teoretyczne oraz możliwości wspierania zdrowego funkcjonowania rodziny.Książkę wieńczy wykaz cytowanejliteratury, indeks nazwisk i pojęć oraznotki o Autorach.Nawiązując do wartości merytorycznej pracy, warto zaznaczyć, iżtak wieloaspektowy wykład na tematrodziny stanowi podstawowy walorksiążki, zapewniając jej na rynku wydawniczym status podręcznika. Dobrzeuporządkowane tematycznie rozdziałydotyczą niemal wszystkich ważnychproblemów życia rodziny. Na uwagę zasługuje również szata graficzna(zwarty tekst dopełniony zestawieniami tabelarycznymi). Całość poparta jest– co należy podkreślić – najnowszą literaturą naukową o zasięgu światowym.W bibliografii liczącej 1700 pozycji niezabrakło również odwołania do publikacji krajowych przedstawicieli nurtufamiliologicznego w psychologii.Monografia jest przykładem opracowania naukowego, które obok prezentacji modeli teoretycznych, analizlicznych ważnych koncepcji i wyników badań empirycznych umiejętnieuwrażliwia Czytelnika na temat niezwykle ważny. Rodzina stanowi bowiem, przywołując słowa Redaktorek,„ogromny potencjał tkwiący w bliskichrelacjach”.Czytelnikom pozostaje życzyćinspirującej lektury, a Autorkom i Autorom dalszych studiów nad rodzinąi  aplikowania teorii w praktyce społecznej, które – jak można mieć nadzieję – zaowocują kolejnymi publikacjaminaukowymi.Lucyna Bakiera