Karolina Konopka, Adam Frączek Płeć psychologiczna a  gotowość do agresji interpersonalnej u  kobiet i  mężczyzn

Płeć psychologiczna a gotowość do agresji interpersonalnej u kobiet i mężczyzn 1 Karolina Konopka, Adam Frączak Instytut Psychologii Stosowanej, Akademia Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej w Warszawie Institute of Applied Psychology, Maria Grzegorzewska Academy of Special Education

Sex – Role Orientation and Readiness for Interpersonal Aggression among Males and Females Summary. The study was projected in order to identify to what extend sex and sexrole orientation are connected with the readiness for aggression. Three different mechanisms of aggression were considered: emotional-impulsive (E-IR), habitual-cognitive (H-CR) and personality-immanent (P-IR). According to gender schema theory people can internalize various gender depending on the extent to which they perceive themselves as possessing stereotypically underline masculine and feminine traits. The data from 464 respondents were collected. Patterns of readiness for aggression were measured by the Readiness for Interpersonal Aggression Inventory whereas the Psychological Gender Inventory was applied to asses gender identity. The results show that the masculine compared with the feminine individuals manifested higher level of H-CR and P-IR while the reversed pattern was observed in case of E-IR. These results reflect sex differences: E-IR higher among females and H-CR and P-IR higher in males. Key words: readiness for aggression, sex-role orientation, gender

Wprowadzenie W  literaturze przedmiotu można spotkać się z  użyciem terminu agresja do określenia przynajmniej czterech odmiennych w  swojej naturze zjawisk: sytuacyjnie wzbudzonego stanu emocjonalno-motywacyjnego (zamiennie z  określeniami: irytacja, gniew), orientacji życiowej człowieka, jego stałej własności (agresywność) oraz zachowania się manifestowanego w  relacjach interpersonalnych 1  Badania i opracowania są częścią rozprawy doktorskiej przygotowywanej w ramach projektów: APS BW 13/09 pt. „Płeć i identyfikacja z płcią społeczną a gotowość do agresji interpersonalnej” oraz MNiSW N1O624437 pt. „Tożsamość płciowa i emocjonalność kobiet i mężczyzn a wzorzec gotowości do agresji interpersonalnej”.

Adres do korespondencji: Karolina Konopka, e-mail: kkonopka@aps.edu.pl; Adam Frączek, e-mail: adamfra@poczta.onet.pl strona 65

(Frączek, 2002). Psychologowie koncentrują się przede wszystkim na akcie agresji interpersonalnej, rozumianym jako czynność realizowana przez podmiot wobec innych ludzi, której następstwem może być szkoda, utrata cenionych społecznie wartości i cierpienie (Frączek, 1979). Celem wielu badań prowadzonych w tym obszarze jest określenie częstości podejmowania różnych form agresji, ich intensywności oraz korelatów. Pomija się w tych przypadkach fakt, że sam akt agresji może mieć różną etiologię i funkcję, począwszy od redukcji negatywnego napięcia emocjonalnego, przez uzyskanie pozytywnej stymulacji, aż do zaspokojenia potrzeb i realizacji zadań życiowych. Przy pytaniu o funkcję, sama forma zachowania się agresywnego ma drugorzędne znaczenie. Można sobie bowiem wyobrazić, że człowiek – niezależnie od tego czy jest w sytuacji silnego pobudzenia emocjonalnego, czy też usiłuje zrealizować ważne dla siebie cele – ma „do wyboru” przynajmniej kilka sposobów zachowania: może kogoś uderzyć (agresja fizyczna), może krzyczeć (agresja werbalna), może także posłużyć się bardziej zawoalowanymi sposobami na wyrządzenie szkody, na przykład może plotkować (agresja relacyjna). Koncentrując się na formie zachowania nie uzyskamy informacji o tym, dlaczego się ono pojawiło i jaki regulacyjny mechanizm leży u jego podłoża.

Różnice międzypłciowe w agresji W  tradycyjnym, klasycznym ujęciu badanie relacji płeć-agresja sprowadza się do opisu i analizy różnic w formach oraz intensywności zewnętrznych przejawów agresji chłopców/mężczyzn w  porównaniu z  dziewczętami/kobietami. Wyrazistym przykładem tego rodzaju studiów są opracowania fińskich psychologów (Bjorkqvist, Kaukiainen, Lagerspetz, 1992; Bjorkqvist, Lagerspetz, Peltonen, 1988; Osterman i  in., 1998). Uzyskany materiał empiryczny dał podstawy do stwierdzenia, że chłopcy częściej przejawiają agresję fizyczną niż dziewczynki, a różnice międzypłciowe w agresji werbalnej i pośredniej wiążą się z wiekiem badanych. U dziewczynek w wieku szkolnym dominuje agresja werbalna, a w okresie adolescencji najczęstszą jest agresja relacyjna. U chłopców, niezależnie od wieku, dominuje agresja fizyczna, a względnie rzadziej stosowaną jest agresja relacyjna. Inne, obecne w literaturze przedmiotu opracowania (Frodi, Macaulay, Thome, 1977; Archer, 2004) dokumentują, że obiegowo przyjmowana opinia o  większej agresywności mężczyzn w porównaniu z kobietami ma ograniczone znaczenie. W sygnalizowanych metaanalizach badań dotyczących agresji wykazano m.in., że największe różnice międzypłciowe dotyczą agresji fizycznej i są najmniejsze (lub wcale nie występują) w przypadku agresji werbalnej. Jednym z  czynników silnie wpływających na różnice płciowe w  zachowaniu agresywnym jest przykładowo odmienna percepcja i interpretacja zachowania agresywnego u kobiet i mężczyzn. Kobiety mogą unikać agresji fizycznej ponieważ uważają ją za zachowanie nieodpowiednie do sytuacji i skutkujące poczuciem winy. Generalnie można uznać, że większa agresja mężczyzn to przemoc z użyciem siły fizycznej o znacznej intensywności i nie ma wątpliwości co do tego, że mężczyźni częściej niż kobiety manifestują agresję fizyczną, zarówno w relacjach z innymi mężczystrona 66

znami, jak i wobec kobiet. Jednakże takie formy, jak agresja pośrednia i relacyjna (na przykład różnego rodzaju dokuczliwości, plotkowanie, gwałtowne wybuchy irytacji) dominują w zachowaniu się dziewcząt i kobiet (Bjorkqvist i in., 1992; Bjorkqvist i in., 1994; Crick, 1997; Osterman i in., 1998). Dolegliwość czy szkodliwość „kobiecej agresji” nie skutkuje bezpośrednim fizycznym cierpieniem czy bólem, może jednak prowadzić do głęboko negatywnych przeżyć i  poważnie dezorganizować życie ofiary. Tak więc prostą tezę o większej agresywności mężczyzn w porównaniu z kobietami bezpieczniej wyrazić w następujący sposób: płeć wiąże się z odmiennymi formami manifestowania tego rodzaju zachowania się. W sygnalizowanych studiach mamy do czynienia, z jednej strony z płcią identyfikowaną jako kategoria biologiczna, z drugiej – z rozmaitego rodzaju formami agresywnych czynności w relacjach interpersonalnych. Ustalone różnice w zakresie agresywnego zachowania się mężczyzn i kobiet wyjaśniane są w ramach jednej z trzech koncepcji: psychobiologii, biofizjologii oraz ujęcia społeczno-kulturowego. Koncepcja psychobiologiczna – mówiąc ogólnie – przyjmuje, iż mężczyzna i kobieta nie tylko znacząco różnią się budową i funkcjami biologicznymi, ale także w trakcie ewolucji „skazani” byli na realizację dalece odmiennych zadań życiowych (na przykład polowanie, zapewnienie dobrostanu materialnego vs. rodzenie dzieci i opieka nad potomstwem, podtrzymywanie „ogniska domowego”). W efekcie zachowanie się agresywne pełniło inne funkcje u mężczyzn niż u kobiet, zarówno w budowaniu dobrostanu psychicznego, jak i w relacjach społecznych. Wyjaśnienia o charakterze biofizjologicznym obserwowanych różnic w zakresie agresji mężczyzn i kobiet akcentują podstawy hormonalne. Szczególne znaczenie przypisywane jest poziomowi męskiego hormonu – testosteronu. Jak stwierdza Benton (1992), są dowody na to, że z wyższym poziomem testosteronu koreluje większe natężenie agresji przejawianej przez mężczyzn, aczkolwiek niejasny jest mechanizm takiego związku. Wyższy poziom testosteronu wiąże się nie tylko z agresją, ale także z większą skłonnością do rywalizacji (Cashdan, 2003) i poszukiwania doznań (Aluja, Torrubia, 2004), co sprzyja pojawieniu się agresji. W kategoriach wpływu czynników i oddziaływań społecznych na odmienność funkcjonowania mężczyzn i kobiet, w tym także w relacjach interpersonalnych z agresją włącznie, wskazuje się na fakt dostosowywania się dziecka do obowiązujących w społeczeństwie norm i wzorców określających męskość oraz kobiecość (Bem, 2000). Najprościej rzecz ujmując, dorośli w różny sposób, zgodny z utrwalonym społecznie stereotypem płci, traktują dziewczynki i chłopców. Dziecko uwewnętrznia tę polaryzację rodzaju, postrzega rzeczywistość przez jej pryzmat i dostosowuje do niej nie tylko swoje zachowania, ale także pojęcie JA i cechy osobowości (Bem, 1981). Sygnalizowane podejścia do odmienności zachowania się agresywnego mężczyzn i  kobiet należy traktować niekoniecznie jako alternatywne, raczej jako dopełniające. Specyfika prowadzonych przez nas badań nad relacją płeć-agresja polega na tym, że interesujemy się nie tyle (choć tego wątku nie pomijamy) płcią rozpoznawaną w kategoriach własności biologicznych, ale tzw. płcią psychologiczną. Jednocześnie koncentrujemy się na naturze intrapsychicznych mechanizmów regu-

lacyjnych zachowania się agresywnego (gotowość do agresji), a nie na formie i intensywności zewnętrznych przejawów tego rodzaju czynności.

Gotowość do agresji interpersonalnej Pod pojęciem gotowości do agresji (zachowania się agresywnego w kontaktach interpersonalnych) rozumie się konstelację psychologicznych procesów i struktur leżących u  podstawy i  regulujących agresywne zachowanie (Frączek, 2002, 2008, 2010). Wyróżnia się trzy podstawowe kategorie (mechanizmy) gotowości do agresji: emotogenno-impulsywną (E-I), nawykowo-poznawczą (N-P) i osobowościowo-immanentną (O-I). Mechanizm określany jako gotowość emotogenno-impulsywna polega na łatwości reagowania złością na bodźce szkodliwe i frustrację, przy jednoczesnym braku adekwatnej kontroli emocjonalnej. Reakcje agresywne są gwałtowne, ograniczone w  czasie i  stanowią manifestację silnych stanów emocjonalnych. Gotowość E-I zależy więc po pierwsze od siły pobudzenia emocjonalnego, w znacznym stopniu uwarunkowanego temperamentem, a po drugie od zdolności do samokontroli emocji uwarunkowanej socjalizacyjnie. Odmienny charakter ma gotowość N-P. Intrapsychicznymi strukturami regulującymi zachowania agresywne są tutaj specyficzne nawyki, skrypty i schematy zachowań oraz zadania wpisane w pełnioną przez jednostkę rolę społeczną. Ten rodzaj gotowości odpowiada za nawykowe i planowane zachowania agresywne, pojawiające się w odpowiedzi na wymagania sytuacji oraz roli, którą się pełni. Rozwój schematów i przekonań określających dopuszczalność agresywnego zachowania odbywa się poprzez procesy modelowania i wzmacniania. Ostatnim wyróżnionym mechanizmem jest gotowość O-I. Jej natura polega na tym, że zachowanie agresywne jest stałą, immanentną potrzebą człowieka. Zachowaniom agresywnym regulowanym gotowością O-I towarzyszą pozytywne emocje (satysfakcja) wywoływane zarówno samym aktem, jak i obserwowaniem jego skutków. Sprzyjające jej rozwojowi są takie doświadczenia, w których zachowania agresywne przyniosły pożądane efekty, szczególnie wzrost samooceny i poczucia własnej wartości.

Płeć psychologiczna jako regulator funkcjonowania człowieka Jednym z istotnych regulatorów funkcjonowania człowieka, w tym także ważnym korelatem zachowań aspołecznych i agresywnych, jest płeć psychologiczna definiowana jako kształtowana w procesie socjalizacji spontaniczna gotowość do posługiwania się kategorią płci w  przetwarzaniu informacji o  sobie i  innych (Bem, 1981). Pojęcie płci psychologicznej odnosi się do tych cech psychologicznych, które są stereotypowo łączone z  cechami biologicznymi kobiet i  mężczyzn (Deaux, 1985). Wyróżnia się cztery główne konfiguracje cech psychicznych związanych z  płcią oraz odpowiadających następującym typom płci psychologicznej: (1) osoby określone seksualnie (kobiece kobiety i  męscy mężczyźni) charakteryzują się cechami psychicznymi odpowiadającymi ich płci biologicznej; (2) osoby androgyniczne charakteryzują się w  dużym stopniu zarówno cechami kobiecymi, jak i męskimi; (3) osoby nieokreślone seksualnie w niewielkim stopniu mają ukształstrona 68

towane cechy kobiece i męskie; (4) u osób krzyżowo określonych seksualnie cechy psychiczne odpowiadają przeciwnej płci niż ich płeć biologiczna (kobiecy mężczyźni, męskie kobiety). Dotychczasowe badania nad związkiem między płcią psychologiczną a agresją wskazują przede wszystkim na rolę stereotypowo męskich cech psychicznych w  zachowaniu agresywnym. Przykładowo: wykazano pozytywny związek pomiędzy natężeniem przypisywanych sobie cech męskich a agresją fizyczną (Cohn, Zeichner, 2006), stosowaniem strategii bezpośrednich w zachowaniu agresywnym (Walker, Richardson, Green, 2000), intensywnością i częstotliwością udzielania szoków elektrycznych (Hoppe, 1978; Weisbuch, Beal, O’Neal, 1999) czy też częstotliwością podejmowania wykroczeń drogowych (Ozkan, Lajunen, 2005). Jak widać, w badaniach tych koncentrowano się przede wszystkim na formach manifestacji agresywnego zachowania się. Uważamy, iż wykazanie związku między płcią psychologiczną a nie zewnętrznymi przejawami, lecz kategoriami gotowości do agresji, może być ważnym czynnikiem wyjaśniającym odmienność mechanizmów regulujących agresywne zachowanie się. Określając etiologię zachowań agresywnych należy zwrócić uwagę, iż takie zachowania oraz kierujące nimi mechanizmy kształtują się przede wszystkim w toku doświadczeń socjalizacyjnych (Frączek, 1993). Biorąc pod uwagę rolę wpływów społecznych zarówno w procesie kształtowania się płci psychologicznej, jak i rozwoju mechanizmów agresji interpersonalnej istotna jest weryfikacja, na ile stopień utożsamiania się z cechami kobiecymi i męskimi przez kobiety i mężczyzn jest jednocześnie korelatem mechanizmów regulacyjnych agresji. Opisywane badania są próbą odpowiedzi na następujące pytanie badawcze: czy i jakie są zależności pomiędzy płcią psychologiczną kobiet i mężczyzn a ich gotowością do agresji interpersonalnej? Dotychczas przeprowadzone badania nad różnicami międzypłciowymi w gotowości do agresji wskazują, że mężczyźni charakteryzują się wyższym natężeniem gotowości do agresji typu N-P oraz O-I oraz niższym natężeniem gotowości E-I niż kobiety (Frączek i in., 2009; Konopka, Dominiak-Kochanek, 2012). Uzyskane wyniki można interpretować w odwołaniu do wiedzy o socjalizacyjnym uwarunkowaniu różnic w agresji pomiędzy kobietami i mężczyznami. Gotowość do agresji typu N-P odpowiada za zachowania agresywne pojawiające się w  reakcji na sytuacje i wymagania związane z pełnieniem różnych ról społecznych, podczas gdy zachowania agresywne mające u podłoża gotowość do agresji typu O-I służą uzyskaniu satysfakcji w obrębie własnej tożsamości. Rozwój schematów i przekonań określających dopuszczalność agresywnego zachowania odbywa się poprzez procesy modelowania i wzmacniania, a więc te same, które uczestniczą w kształtowaniu się ról płciowych i stereotypów płci. Agresywność jest cechą przypisywaną w większym stopniu mężczyznom niż kobietom i  wchodzi w  skład stereotypu męskości. Jeśli chodzi o gotowość do agresji E-I, to wyższe jej natężenie uzyskują kobiety w porównaniu z  mężczyznami. Przypomnijmy, reakcje agresywne warunkowane tym rodzajem gotowości do agresji stanowią manifestację negatywnych stanów emocjonalnych. W wyjaśnieniu opisywanych różnic można odwołać się do konstruktu społecznej reprezentacji agresji (Campbell, Muncer, Coyle, 1992; Campbell, Munstrona 69

cer, 2008). Badania wskazują, że dla mężczyzn charakterystyczna jest reprezentacja instrumentalna (postrzeganie agresji jako sposobu kontrolowanie otoczenia, agresja pojawia się w odpowiedzi na zagrożenie samooceny i skutkuje satysfakcją, jeśli cel został osiągnięty). Tymczasem kobiety w większym stopniu utrzymują ekspresyjną reprezentację agresji (postrzeganie agresji jako deficytu samokontroli i efekt długotrwałego napięcia emocjonalnego, którego ekspresja skutkuje lękiem oraz poczuciem winy). Co istotne, pomimo negatywnych konsekwencji emocjonalnych zachowań agresywnych kobiety uznają, że pobudzenie emocjonalne uzasadnia ich podjęcie, i że jest to społecznie aprobowane. Oczekiwaliśmy, że uzyskane różnice międzypłciowe w trzech kategoriach gotowości do agresji znajdą odzwierciedlenie w wynikach uwzględniających płeć psychologiczną. W związku z tym postawiono następujące hipotezy badawcze: H1: Osoby o męskiej płci psychologicznej charakteryzują się wyższym natężeniem gotowości nawykowo-poznawczej i  osobowościowo-immanentnej niż osoby o kobiecej, androgynicznej i niezróżnicowanej płci psychologicznej. H2: Osoby o  kobiecej płci psychologicznej charakteryzują się wyższym natężeniem gotowości emotogenno-impulsywnej niż osoby o męskiej, androgynicznej i niezróżnicowanej płci psychologicznej.

Metoda Osoby badane. Przedstawione analizy uwzględniają wyniki pochodzące od 464 osób (312 kobiet i 152 mężczyzn) w wieku od 18 do 31 lat (M = 20,55; SD = 2,10), uczniów i studentów szkół średnich, policealnych i wyższych. Pomiędzy dwiema turami badań trwały analizy psychometryczne Inwentarza Gotowości do Agresji, które doprowadziły do zmiany treści trzech pozycji wchodzących w  skład skali osobowościowo-immanentnej gotowości do agresji. W związku z tym wyniki odnoszące się do gotowości tego typu pochodzą tylko z próby przebadanej w drugiej turze (N = 300). Narzędzia badawcze i  przebieg badań. W badaniach wykorzystano Inwentarz do Oceny Płci Psychologicznej (IPP; Kuczyńska, 1992) oraz Inwentarz Gotowości do Agresji Interpersonalnej (IGAI; Frączek, Konopka, Smulczyk, 2008). Część badanych wypełniała najpierw IPP, a następnie IGAI. Pozostali badani otrzymywali kwestionariusze w odwrotnej kolejności. Badania przeprowadzano grupowo lub indywidualnie przy zachowaniu anonimowości respondentów. Inwentarz do Oceny Płci Psychologicznej opiera się na założeniach Teorii Schematów Płciowych (Bem, 1981), wedle której męskość i kobiecość to dwa niezależne względem siebie wymiary osobowości. IPP zawiera 35 cech: 15 męskich, 15 kobiecych i  5 cech buforowych, niezwiązanych ze stereotypem płci. Osoby badane wskazują na pięciostopniowej skali, jak bardzo każda z cech jest dla nich charakterystyczna. Inwentarz Gotowości do Agresji Interpersonalnej składa się z 30 pozycji mierzących trzy kategorie gotowości do agresji. Zadaniem osoby badanej jest ustosunkowanie się do każdej pozycji Inwentarza poprzez zakreślenie odpowiedzi twierstrona 70

dzącej (Tak) lub przeczącej (Nie). Na każdy rodzaj gotowości do agresji przypada 10 twierdzeń, na przykład: „Łatwo wpadam w złość, ale szybko mi to przechodzi” (E-I), „Można mścić się na tych, którzy na to zasługują” (N-P), „Ośmieszanie innych bywa dla mnie źródłem przyjemności” (O-I). Współczynniki rzetelności dla skal gotowości wyniosły odpowiednio: 0,717 (dla E-IG), 0,782 (dla N-PG) oraz 0,616 (dla O-IG).

Wyniki Pierwszy etap analizy wyników polegał na weryfikacji parametrów psychometrycznych Inwentarza do Oceny Płci Psychologicznej. Ta decyzja podyktowana była doniesieniami z wcześniejszych badań (Korzeń, 2005; Rudzińska, 2007), które wskazywały na zachodzący proces zmiany treści stereotypów płci, a co za tym idzie, na zmiany cech wchodzących w skład skal kobiecości i męskości. Pierwotnie normalizacja IPP została dokonana na grupie studentów w  wieku 20-26 lat, procedura ta miała miejsce prawie 20 lat temu. W związku z tym wykonano eksploracyjną analizę czynnikową metodą głównych składowych oraz rzetelności pozycji Inwentarza. Ponieważ istniała duża dysproporcja pomiędzy liczebnością kobiet i mężczyzn, co mogłoby zaważyć na wynikach analiz (kobiety i mężczyźni różnią się w  ocenach stereotypowych cech kobiecych i  męskich, por. Rudzińska, 2007), zdecydowano się na użycie zmiennej ważącej. Jej wartość dla kobiet wynosiła 0,74, a dla mężczyzn 1,51. Pierwszym przyjętym kryterium analizy czynnikowej był wykres „osypiska”, który wykazał istnienie trzech głównych składowych, wyjaśniających 37% wariancji (I czynniki – 17,5%; II czynnik – 13,2%; III czynnik – 6,5%). Wynik ten był zgodny z teorią konstrukcji narzędzia, w związku z czym zweryfikowano rozwiązanie trzyczynnikowe przy użyciu rotacji Varimax. Przyjęto założenie, że cechy ładujące dany czynnik to te, których wartość ładunku wynosi minimum 0,4. Analizy wykazały, że czynnik I skupia trzynaście następujących cech stereotypowo przypisywanych kobietom: czuły, uczuciowy, wrażliwy na potrzeby innych, troskliwy, wrażliwy, delikatny, sympatyczny, przyjacielski, angażujący się w sprawy innych, mający poczucie estetyki, otwarty na świat zdarzeń zewnętrznych, tolerancyjny, łagodny (0,39). Do skali kobiecości weszły więc trzy cechy (przyjacielski, sympatyczny, tolerancyjny) traktowane przez Kuczyńską jako neutralne oraz jedna cecha męska (otwarty na świat zdarzeń zewnętrznych). Sześć spośród piętnastu proponowanych pierwotnie w tej skali cech znalazło się poza czynnikiem kobiecości. Czynnik II tworzą cechy stereotypowo przypisywane mężczyznom. Począwszy od cech o najwyższym ładunku czynnikowym wymieniono dziewięć następujących własności: mający siłę przebicia, dominujący, pewny siebie, rywalizujący, mający zdolność przekonywania, sprytny, nastawiony na sukces, arogancki, eksperymentujący w życiu seksualnym. Sześć spośród piętnastu proponowanych przez Kuczyńską cech męskich nie weszło do tego czynnika. Czynnik III tworzą cechy, które pierwotnie (w badaniach Kuczyńskiej) znalazły się w skali neutralnej (wiarygodny, odpowiedzialny), kobiecej (gospodarny) i męskiej (niezależny, łatwo podejmujący decyzje, samowystarczalny). Wymaganego kryterium 0,4 (a tym samym nie wchodząc strona 71

w skład żadnego czynnika) nie osiągnęło siedem cech: zdolny do poświęceń, z poczuciem humoru, kokieteryjny, dbający o swój wygląd, mający dobrą kondycję fizyczną, gderliwy i naiwny. Na podstawie wyników analizy czynnikowej zdecydowano się na weryfikację skal męskości i  kobiecości. Przyjęto, że do obydwu skal będą wchodzić tylko te cechy, co do których nie ma wątpliwości, że specyficznie ładują dany czynnik, a jednocześnie zostały uznane za męskie lub kobiece przez autorkę IPP. W związku z tym do skali kobiecości zaklasyfikowano dziewięć cech: czuły, uczuciowy, wrażliwy, wrażliwy na potrzeby innych, troskliwy, delikatny, angażujący się w sprawy innych, mający poczucie estetyki i łagodny. Do skali męskości zaklasyfikowano cechy: mający zdolność przekonywania, dominujący, mający siłę przebicia, rywalizujący, sprytny, nastawiony na sukces, arogancki, pewny siebie i eksperymentujący w życiu seksualnym. Podjęte działanie zostało zmotywowane chęcią uzyskania możliwie „najczystszych” wskaźników męskości i kobiecości po to, by na podstawie wyników zaklasyfikować badane osoby do czterech grup cechujących się różną płcią psychologiczną. Procedura klasyfikacji przebiegała tak samo jak w badaniach Kuczyńskiej (1992). Statystyki opisowe nowo wyodrębnionych skal przedstawia tabela 1.